Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 29 maja 2009, redaktor prowadzący numeru: Armin Mikos v. Rohrscheidt

Numer 6/2009 (czerwiec 2009)

Słupca i okolice – zarys dziejów

Paulina Soszyńska

Pradzieje. Pierwsze ślady gromad ludzkich na terenie powiatu słupeckiego pochodzą z okresu 8000 do 25000 lat p.n.e. Była to koczująca ludność kultury mezolitycznej zajmująca się myślistwem, rybołówstwem i zbieractwem, zamieszkująca tereny dzisiejszej Słupcy i Ciążenia. Wraz z końcem epoki kamienia zmienia się w tej okolicy pasożytnicze podejście człowieka do przyrody, ewoluując w stronę osiadłego trybu życia i hodowli zwierząt. Pojawia się także wiele nowych rozwiązań społecznych, gospodarczych i technicznych. Z tego okresu odnajdujemy ślady osadnictwa dwóch kultur neolitycznych: kultury pucharów lejkowatych i ceramiki sznurkowej (Ciążeń, Giewartów, Zagórów). Nieliczne ślady z epoki brązu, w postaci niewielkich ułamków naczyń, siekierek i grotów odnalezione w Lądzie i w Ciążeniu świadczą o obecności ludności kultury przedłużyckiej i trzcinieckiej. Kolejne znaleziska pochodzą dopiero z IV i V epoki brązu i są związane z obrządkiem pogrzebowym. Epoka żelaza i związana z nią kultura łużycka to dobrze zbadane i poznane stanowiska w Ciążeniu i Strzałkowie oraz grodzisko na Jeziorze Słupeckim, osada otwarta i grobla w Słupcy (której makietę można oglądać w Muzeum Regionalnym w Słupcy). W późniejszym okresie tej epoki, zwanym okresem lateńskim (400- 100 lat p.n.e.) pojawia się tutaj ludność kultury pomorskiej, której groby odnaleziono m.in. w Młodziejowicach, Unii, Sierakowie oraz w Kątach. W wielu przypadkach są to pochowki rodzinne, wielopopielnicowe, umieszczone w swego rodzaju skrzyniach z olbrzymich płyt kamiennych. Okres rzymski, który silnie wpłynął na rozwój społeczno-gospodarczy na późniejszych ziemiach polskich, to także czas szlaku bursztynowego i wymian handlowych w całej ówczesnej Europie. W tym czasie na obszarze dzisiejszego powiatu słupeckiego żyje ludność kultury przeworskiej, trudniąca się hutnictwem i kowalstwem a także dalekosiężnym handlem. Wśród znalezisk z tego okresu można podziwiać miecze, groty z żelaza, brązu, kości, gliny, a także naczynia toczone na kole garncarskim czy monety rzymskie - odnalezione w Unii, Ciążeniu i na terenie samej Słupcy. U schyłku okresu rzymskiego na interesujących nas terenach pojawia się na krótko ludność germańska, następuje także zahamowanie handlu i wymiany towarowej. Wśród kolejnych osadników – tym razem już Słowian,  dokonuje się stopniowe obumieranie systemu wspólnoty pierwotnej a rodzenie się ustroju feudalnych zależności. Ich obecność wpływa pozytywnie na rolnictwo i hodowlę zwierząt czy złotnictwo, pojawiają się świeże rozwiązania techniczne i nowi partnerzy handlowi - arabscy kupcy.

Okres monarchii piastowskiej i I Rzeczypospolitej. Osady wczesnośredniowieczne na obszarze powiatu słupeckiego posiadają dwojaki charakter. Jedne otwarte, być może z jedną palisadą (Ciążeń, Giewartów), oraz inne stricte warowne, jak pierwotne grodzisko w Lądzie, które pełniło funkcje obronne a wraz z ukształtowaniem się państwowości polskiej stało się grodem książęcym[1]. Ląd jest bardzo kontrowersyjnym i problemowym miejscem, część uczonych i historyków uważa, że to właśnie tam znajdowała się siedziba grodu Lędzian, pozostali jednak są przeciwnego zdania[2]. Nie ulega jednak wątpliwości, że gród powstał przed X w., choć pierwsze wzmianki o nim w źródłach pisanych przypadają dopiero na rok 1136 (Bulla Innocentego II), kiedy to zdaniem historykowi pełnił już rolę grodu kasztelańskiego[3]. W drugiej połowie XII w. w pobliżu grodu umiejscowiono klasztor cysterski, a kilka lat później zakonnicy rozpoczęli budowę kościoła. Licznie powstające nowe zabudowania i warsztaty rzemieślnicze miały z niego uczynić miasto. Podobnie było w południowej części ziemi słupeckiej, na prawym brzegu Warty, gdzie znaczne tereny ziemskie należały do biskupów poznańskich. W dokumentach wystawionych w 1250 r. zachowała się wzmianka o kasztelanii ciążeńskiej, której rozwój w XIII w. miał zapewnić centralnemu ośrodkowi prawa miejskie[4].

Słupca początkowo była wsią należącą do biskupów poznańskich. Etymologia nazwy tego miejscapo dziś dzień nie jest do końca wyjaśniona. Są przypuszczenia, że pochodzi ona od znajdującego się tu kiedyś jakiegoś znaczącego dla miejscowej ludności słupa, ale nie ma żadnych śladów jego faktycznego istnienia. O Słupcy po raz pierwszy dowiadujemy się z dokumentów z roku 1282. W roku 1290 na mocy Przemysława II zostaje zatwierdzona pierwsza lokacja miasta na prawie niemieckim, dokonana przez Jana, biskupa poznańskiego[5]. W dziejach miasta można jednak dopatrzeć się kilku lokacji. Kolejna nastąpiła już w kilka lat później (1296) dzięki Hermanowi ze Stawiszyna, tym razem na prawie średzkim. By ułatwić funkcjonowanie miasta biskupi nadali mu monopol na wyrób przedmiotów z żelaza i skóry oraz liczne pomniejsze przywileje. Od tego momentu nastąpił rozwój miasta i jego rozbudowa. Centrum miejscowości stanowił owalny rynek, wokół którego skupiała się pozostała zabudowa mieszkalna. Przełom XII i XIV wieku to także czas powstania pierwszego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Wawrzyńca, który został jednak już kilkanaście lat później spalony podczas najazdu krzyżackiego. Kilkukrotnie podejmowane trudy lokowania miasta wyraźnie wskazują, że biskupom poznańskim bardzo zależało na funkcjonowaniu miejskiego ośrodka na terenie swoich dóbr, by móc czerpać płynące z tego korzyści finansowe. I tak 11 stycznia 1314 r., dzięki zgodzie Władysława Łokietka w Słupcy założono mennicę i zaczęto bić monetę[6]. W rok później władca ten nadał Słupcy przywilej urządzenia dorocznego, trzydniowego jarmarku oraz uwolnił jej mieszkańców od opłat celnych na terenie państwa polskiego[7] - w uznaniu ich wierności podczas walk prowadzonych przez niego z książętami głogowskimi. W latach 20-tych i 30-tych XIV wieku rozwój gospodarczy miasta został zahamowany przez wojny z Krzyżakami o Pomorze. Dotarli oni do Słupcy, łupiąc ją i paląc. Po tej katastrofie mieszkańcy natychmiastowo przystąpili jednak do odbudowy miasta. W następującym okresie rozwijały się tu liczne rzemiosła. Powstały cechy, m.in. szewców, płócienników, piwowarów, piekarzy czy rzeźników, ludzie zaczęli się trudnić tkactwem i szewstwem. Na druga połowę XVI wieku przypada okres świetności słupeckiego sukiennictwa. Jest to także czas powstania drugiej świątyni, w południowej części miasta, kościółka św. Leonarda, pierwotnie szpitalnego, a dzisiaj będącego znamienitym zabytkiem miasta. Niewątpliwie był to okres największego rozkwitu Słupcy, która dzięki dodatkowej opiece panujących, w postaci licznych przywilejów rosła w znaczenie, by wieku XVI należeć do ważniejszych miast Wielkopolski. XVI wiek to także rozwój cysterskiego Lądu. Powstaje tu wówczas gotycki kościół oraz zabudowania z częściowo zachowanym, bogatym wystrojem gotyckim. Najazdu krzyżackiego w roku 1332 nie przetrwał jednak Ciążeń. Mimo, że rezydencja posiadała charakter obronny została niemal doszczętnie zniszczona. „Wspaniały dwór w Ciążeniu, w najlepszym położeniu postawiony, z wielkim nakładem przez poprzedników wybudowany, bardzo nadobnie przyozdobiony winnicami, sadami i wodospadami, wbrew radzie wszystkich ludzi zaczął przenosić się inne plugawe miejsce, gdzie też, jak się Bogu podobało żywot zakończył [8]”. Rozwój nie tylko Słupcy, ale także okolicznych wsi sprawił, że w dniu 8.lipca 1407 r. na mocy Władysława Jagiełły na terenie powiatu słupeckiego utworzono nowe miasto, Zagórów lokowane za prawie magdeburskim[9]. Po wielu latach rozkwitu ekonomicznego i świetności, w wieku XVII i XVIII w Słupcy dochodzi do zastoju gospodarczego i upadku. Przyczyną takiego stanu rzeczy stały się błędne decyzje polityczne, liczne działania wojenne i związane z nimi przemarsze wojsk, które rabowały i niszczyły mienie. Groźne i częste choroby ogarniające Wielkopolskę nie omijały także Słupcy, niejednokrotnie dziesiątkowały one mieszkańców na tyle, że spowodowały niemal zupełne wyludnienie miasta. Koniec XVIII wieku to na terenie ziemi słupeckiej okres licznych inwestycji kościelnych. Na terenie powiatu słupeckiego jest to zwłaszcza czas ukończenia nowego pałacu w Ciążeniu, który stał się najwspanialszą rezydencją magnacką w Wielkopolsce opisywaną przez współczesnych: „Książę Czartoryski, biskup poznański, chował dwór znaczny i żołnierza nadwornego, przy tym wyborną kapelę. Ci wszyscy lokowani byli we wsi Ciążeń przy pałacu wspaniałym z oficynami i ogrodem, rezydencji biskupów poznańskich. Marszałkowi jego nazwiskiem Cedrowski służył ten dwór cały, kuchnia piwnica i kapela obowiązana dwa razy w tygodniu grać koncert do stołu [..] Dworzanie tak respektowani jako też służący nie mieli żadnych powinności [..] Zapłata, obroki, piwo, drwa, wszystko to punktualnie każdego, od największego do najmniejszego dochodziło; miał w tem bowiem ten pan osobliwe jakieś upodobanie żywić ludzi, nie patrząc na nich” [10]. Inaczej się rzecz miała jeśli chodzi o Słupcę. Próby rozwoju miasta hamowane były licznymi pożarami, w których niemal doszczętnie zostało zniszczone całe centrum i ratusz.

Okres zaborów: 1793-1918. W roku 1793 Rosja i Prusy dokonały drugiego rozbioru Polski, na mocy którego cała Wielkopolska, a w tym także i Słupca weszły w posiadanie pruskie. Miasto znalazło się w departamencie poznańskim i stało się częścią powiatu pyzdrskiego. W rok po rozbiorze wybuchło Powstanie Kościuszkowskie, w którym ludność Wielkopolski początkowo nie uczestniczyła. Z czasem jednak to właśnie Słupca stała się miejscem koncentracji wojsk powstańczych. Prusacy po wygranej walce rozpoczęli podporządkowywanie miast władzy państwowej i liczne reformy, które przybrały znacznie na sile zwłaszcza po trzecim rozbiorze Polski. Z zajętych polskich ziem utworzono nowe prowincje. Słupca weszła w skład tzw. Prus Południowych, lecz część terenów dzisiejszego powiatu znalazła się w granicach aż trzech jednostek terytorialnych. Początkowo wszystkie trzy należały do departamentu poznańskiego, ale po dalszej reorganizacji w 1796 roku uległo to kolejnej zmianie. Zmienił się także charakter miasta Słupca, które z kościelnego stało się królewskim. Późną jesienią 1806 roku zakończyło się panowanie pruskie za sprawą wojny prusko- francuskiej i podpisanego rok później traktatu w Tylży. Za jego sprawą utworzone zostało Księstwo Warszawskie. Podczas kolejnych wojen w roku 1809 i w roku 1812ziemia słupecka była głównym terenem przemarszów wojsk. Na przełomie 1812-1813 roku w ramach pościgu na ocalałymi z pogromu wojskami napoleońskimi wkroczyła tutaj z kolei armia rosyjska, która bez większych starć zajęła tereny dzisiejszego powiatu słupeckiego. W roku 1815 na mocy postanowień  Kongresu Wiedeńskiego zachodnia część dzisiejszego powiatu ze Strzałkowem weszła w skład przyłączonego do Prus Wielkiego Księstwa Poznańskiego, reszta zaś  (z Zagórowem, samą Słupcą i Lądkiem) do tzw. Królestwa Polskiego. Podział geopolityczny i wyznaczenie granicy w Strzałkowie sprawiło, że Słupca stała się peryferyjnym miastem, oddzielonym od innych wielkopolskich ośrodków kordonem granicznym. Miasto było ubogie, liczne zaś obciążenia względem państwa sprawiały, że jego sytuacja ekonomiczna stale się pogarszała. Po przegranym powstaniu listopadowym w latach 1831-63 rozpoczął się intensywny proces rusyfikacji i silne represje, które sprawiły, że Słupca stała się nic nieznaczącym miasteczkiem.„Słupca liche jest miasteczko, bruku mało w niem, złodziejstwa wiele, Żydów tylko 3-ch, a rumianku, bydła i świń po ulicach huk. Kościołów jest dwa, jeden za miastem drewniany, drugi Fara, bez wieży. Za dawnych czasów miasto Słupca porządne być musiało, jak inne murowane a warowne miasteczka w Polsce. Mur opasał całe miasto, najeżony strzelnicami i ozdobny kilką bramami [...] Dziś w dwóch jeszcze miejscach poważnie rozwaliny i szczątki omszałe owych murów i gruzów koło nich leży; wiele zapewne ziemia i trawa pokryła…”[11]. Do Powstania Styczniowego w latach 1863-64 ziemia słupecka wniosła swój znaczący wkład. Dogodne warunki naturalne i przygraniczne położenie Słupcy, Ciążenia i Jeziora Powidzkiego sprawiły, że tereny te stały się areną wielu walk, a także miejscem przekazywania pomocy militarnej walczącym oddziałom z terenu Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Dlatego po upadku Powstania na tym terenie miały miejsce liczne represje wobec powstańców i miejscowej ludności. Zabójstwa, odbieranie majątków, czy deportacje ( w tym zesłania na Syberię) dotknęły znaczną liczbę mieszkańców. W okresie po upadku powstania na terenach zaboru rosyjskiego zaszły jednak także znaczące zmiany. Doszło do uwłaszczenia chłopów, likwidacji feudalizmu i nowego podziału administracyjnego, na mocy którego z guberni kaliskiej wydzielono  w roku 1867 powiat słupecki. Ustanowienie w Słupcy siedziby powiatu i zauważalny wzrost ludności na początku XX w. tylko w niewielkim stopniu wzmocniły znaczenie miasta. Nadal pozostawało ono nadgranicznym rolniczym miasteczkiem ze słabo rozwiniętym przemysłem, pozbawionym połączeń  kolejowych. Jedyny kontakt ze światem był możliwy dzięki poczcie konnej czy stacji telegraficznej. Silna rusyfikacja budziła ogromne niezadowolenie wśród uczniów i ich rodziców, z kolei nastroje rewolucyjne na początku wieku, przełożyły się na szereg strajków i buntów szkolnych o charakterze rewolucyjnym  (lata 1905-1907). Już drugiego dnia trwania I Wojny Światowej: 2 sierpnia 1914 roku, po wycofaniu się rosyjskiej straży przygranicznej, patrole niemieckie bez oporu wkroczyły do Słupcy i zajęły ją wraz z okolicą. Wojenna okupacja niemiecka odbiła się niekorzystnie na tutejszych ziemiach. Stacjonująca w Kaliszu administracja wojskowa w pełni wykorzystała gospodarczo i biologicznie te tereny, obniżając znacząco produkcję rolną i nakładając na miejscową ludność liczne przymusowe świadczenia, a także zmuszając do pracy w Niemczech, by uzupełnić powstałe tam luki zatrudnieniowe wywołane poborem do armii. W czasie tej pierwszej okupacji we wsi Strzałkowo powstał ogromny obóz jeniecki, w którym przetrzymywano Rosjan i ludzi innych narodowości carskiego imperium. Społeczne niezadowolenie i radykalizacja nastrojów antysemickich przeradzały się często także w aktywne wystąpienia.  

Okres międzywojenny i okupacja niemiecka 1939-45. W listopadzie 1918 wojska niemieckie wycofały się z terenów Królestwa i rządy przeszły w ręce polskie. Pierwszym poza polonizacja administracji znaczącym przedsięwzięciem nowych władz była reforma administracyjna. Na mocy uchwały z 2.sierpnia 919 roku utworzono województwo łódzkie, w skład którego wszedł powiat słupecki. Rozwój miasta zatrzymała jednak kolejna zmiana administracyjna, likwidująca powiat i wcielająca go do sąsiedniego powiatu konińskiego. Na terenie Słupcy rozwijało się tylko i wyłącznie rolnictwo, w związku z czym główny wysiłek władz samorządowych został położony na modernizację miasta. Wybudowano linię kolejową Kutno-Konin-Słupca-Strzałkowo, rozbudowano sieć telefoniczną, odbudowano szkolnictwo, powstawały szkoły średnie, postawiono szpital i przejęto elektrownię na rzecz miasta. To właśnie w tym okresie w mieście pojawia się i osiada na stałe młodopolski kompozytor Apolinary Szeluto (1884-1966) jeden z najbardziej znanych mieszkańców Słupcy. W 1938 roku kolejna reforma administracyjna sprawiła, że powiat koniński, a z nim i Słupca, zostały przyłączone do województwa poznańskiego. Przekreśliło to dawne granice zaborcze i zlikwidowało sztuczny podział Wielkopolski.

Dnia 1.wzreśnia 1939 roku intensywnymi działaniami wojennymi skierowanymi przeciwko Polsce rozpoczyna się II Wojna Światowa. Słupca w dniu rozpoczęcia walk znalazła się na tyłach armii „Poznań”, stacjonującej między Wrześnią a Gnieznem. Bombardowanie miasta rozpoczęło się 5 września i bardzo dotkliwie zniszczyło jego centrum. Kilka dni później armia niemiecka bez oporu zajęła całe tereny ziemi słupeckiej. W październiku została wcielona do tzw. Reichsgau Wartheland (Warthegau) i wraz z nim bezpośrednio do Rzeszy. Nie tracąc czasu nowe władze nazistowskie rozpoczęły proces germanizacji społeczeństwa. Słupca stała się odtąd niemieckim Grenzhausen. Zniknęły wszystkie polskie napisy, likwidowano wszelkie objawy nieposłuszeństwa i sprzeciwu. Ważną rolę odgrywała służba porządkowa i bezpieczeństwa powołana spośród Niemców z okolic Słupcy i Zagórowa. Dokonywała ona m.in. morderstw lub aresztowań polskich nauczycieli i księży, których następnie mordowano lub wysyłano do obozów koncentracyjnych. Podobny los spotkał wszystkich słupeckich Żydów, których w większości zamordowano w lasach opodal Kazimierza Biskupiego oraz Gosławic.

Okres od 1945 do dziś. Wojska sowieckie docierają do Słupcy 22 stycznia 1945 i zajmują miasto bez walki[12]. Bez zwłoki ukonstytuowała się nowa Rada Miejska, na której czele jako pierwszy powojenny burmistrz stanął Czesław Muszyński. Kolejne zmiany samorządowe i administracyjne w Słupcy były odzwierciedleniem zmian zachodzących w całej Polsce. W 1955 roku z wielkim trudem ponownie powołano do życia powiat słupecki. Był on początkowo najmniej zurbanizowany z pośród wszystkich w Wielkopolsce i liczył zaledwie 45 tys. mieszkańców. Ludność trudniła się rolnictwem, drugie źródło dochodów stanowiło rzemiosło. W roku 1975 zostaje wprowadzona w życie nowa reforma administracyjna, na mocy której powstaje 49 województw: Słupca wchodzi w skład województwa konińskiego. Kolejne wstrząsy polityczne w kraju wpłynęły także na sposób sprawowania władzy w Słupcy.  NSZZ "Solidarność" i przeobrażenia kraju, będące wynikiem obrad "okrągłego stołu" zmieniły powojenną rzeczywistość. W 1990 roku Słupca stała się siedzibą regionu administracji rządowej, a pierwsze wybory samorządowe odbyły się 4.czerwca 1990roku[13]. Reforma administracyjna z roku 1998 na nowo wskrzesiła powiat słupecki, włączając go do silnego regionu; województwa wielkopolskiego. Jego niewielka powierzchnia (838 km2) oraz mała ilość ludności (ok. 60 000) z której większość mieszka na terenach wiejskich sprawia, że powiat słupecki zaliczany jest raczej do tych rolniczych i słabiej uprzemysłowionych. Obecnie więc Słupca nie wyróżnia się szczególnie spośród innych wielkopolskich miasteczek. Jednak poprowadzenie przez teren powiatu w pobliżu Słupcy autostrady A-2, mającej niedługo połączyć Warszawę z Poznaniem i Berlinem stanowi szansę na znaczne inwestycje gospodarcze, ale jest także okazją do wzmożenia promocji turystycznej regionu.
 

Nasi Partnerzy