|
Armin Mikos v. Rohrscheidt
Jak wynika z przeprowadzonej analizy potencjału turystyczno-kulturowego mikroregionu, jego walory mogą
stanowić podstawę dla licznych form turystyki kulturowej. Większa koncentracja niektórych typów zasobów
i funkcjonowanie szeregu obiektów, jak również systemów eksploatacji w formie szlaków i tras turystycznych
wskazują na szczególnie duże znaczenie turystyki religijnej, turystyki tematycznej po szlakach,
turystyki miejskiej i turystyki industrialnej. Zauważalne i warte wykorzystania w strategii
turystycznej i spójnej ofercie powiatu są jednak również rozproszone lub pojedyncze walory odpowiadające
zainteresowaniom uczestników turystyki muzealnej, turystyki kulturowo-przyrodniczej kulturowej
turystyki militarnej, turystyki dziedzictwa kulturowego, turystyki literackiej oraz turystyki
etnicznej. Poniżej przedstawiono bardziej szczegółowo odnoszące się do nich grupy walorów opis aktualnych
oraz możliwych sposobów ich wykorzystania.
Potencjał turystyki religijnej w mikroregionie nie ogranicza się tylko do turystyki pielgrzymkowej,
stanowiącej jej specyficzną formę, szczególnie popularną w Polsce. Głównym miejscem pielgrzymkowym w
powiecie jest wyraźnie rozpoznawalne sanktuarium w Bardzie z jego mocno rozwiniętym historycznym kultem
ogniskującym się wokół uznawanej za cudowną figurki Matki Bożej (do dziś odwiedzanej przez liczne pielgrzymki),
z systemem kaplic kalwaryjskich i różańcowych, krzyżem na Górze Kalwaria (582 m. n.p.m.) i XIX-wieczną
Drogą Krzyżową oraz ruchomą szopką, będącą atrakcją dla grup rodzinnych. Bazylika w Bardzie posiada jednak
także monumentalny ołtarz z obrazem Michaela Willmanna i cenne zabytkowe organy wykorzystywane (wprawdzie
sporadycznie) do koncertów, a w klasztorze zorganizowano kolekcję sztuki sakralnej, które to walory są
w stanie przyciągnąć turystów zainteresowanych religią z perspektywy poznawczej (czyli turystów religijnych
nie będących pielgrzymami ani nawet ludźmi religijnymi). Na ziemi ząbkowicko-ziębickiej funkcjonują jeszcze
dwa inne sanktuaria: drugie maryjne w Bobolicach (z figurką w typie piety) i sanktuarium w Ziębicach,
związane z tematyką Męki Pańskiej w oparciu o historyczne freski i obecność zabytkowego krucyfiksu. Te
dwa ośrodki posiadają zdecydowanie lokalne oddziaływanie jako miejsca święte i są pomimo ich wpisania
na listy oficjalnych diecezjalnych centrów kultu szerzej nieznane. Jednak znaczenie sanktuarium ziębickiego
z pu8nktu widzenia turystyki zwiększają dodatkowo bardzo wysokie walory architektoniczne unikatowej (dwu-i
trójnawowej) monumentalnej świątyni gotyckiej, wspomniane bardzo stare freski, oraz historyczne wyposażenie
(średniowieczne sakramentarium i krucyfiks), mogące przyciągać turystów zainteresowanych architekturą
i sztuka sakralną, a ponadto jest on świątynią dużej miejskiej parafii z liczniejszym personelem, co
umożliwia jago regularne udostępnienie dla zwiedzających. Z kolei barokowy kościół w Bobolicach reprezentuje
znacznie bardziej na tym terenie rozpowszechniony (a przez to mniej atrakcyjny) typ budownictwa sakralnego
i służy jako filia parafii w Zwróconej, co aktualnie znacznie ogranicza jego dostępność i możliwość rozwinięcia
oferty dla turystów nie będących pielgrzymami. Magnesem dla turystów religijnych (i nie tylko dla nich)
może być natomiast zespół sakralny w Henrykowie - dawne opactwo cysterskie. Przyciągnie ich tu nie tylko
cenne wyposażenie wnętrza kościoła, na czele z serią obrazów Drogi Krzyżowej autorstwa Bernarda Krausego
oraz wysokiej klasy architektura zespołu i park opactwa, ale także - o ile zostanie lepiej wyeksponowany
i wsparty możliwością obejrzenia choćby reprintu - wątek spisanej tu Księgi Henrykowskiej, pomnika języka
polskiego. Dużą wartość architektoniczną i historyczną ma także kościół Wniebowzięcia NMP i Św. Jakuba
w Kamieńcu Ząbkowickim (znajdujący się na Szlaku Cysterskim) wraz z reliktami dawnego opactwa oraz -
będący już poza tym szlakiem - kościół farny Św. Anny w Ząbkowicach Śląskich, może przede wszystkim ze
względu na swoja unikatową dawną dzwonnicę, mianowicie ząbkowicką Krzywą Wieżę z punktem widokowym. By
przyciągnąć do wspomnianych obiektów większą liczbę turystów, należy (poza bazyliką w Bardzie, dostępną
już dziś codziennie i bez ograniczeń) wspomóc ich administratorów we wprowadzeniu jednolitych, a sprawdzonych
w turystyce regulacji i sposobów udostępniania świątyń dla zwiedzających, w tym także dla indywidualnych
turystów oraz opracować i rozpowszechnić ofertę ich zwiedzania w formie koordynowanej trasy tematycznej.
Podstawą dla uprawiania turystyki tematycznej są istniejące już linearne systemy eksploatacji
turystycznej, przebiegające przez powiat. Na ich czele należy wymienić należący do Szlaków Kulturowych
Rady Europy Szlak Cysterski (pętla śląska, tzw. szlak południowo-zachodni), do którego w powiecie należą
aż trzy dawne zespoły klasztorne: w Henrykowie (gm. Ziębice), Kamieńcu i Bardzie, i którego trasę można
jeszcze uzupełnić przez budowle rezydencjonalne w Ząbkowicach i Ziębicach oraz wybrane spośród posiadających
cenniejsze wyposażenie parafialnych i filialnych kościołów pocysterskich. Ranga tego systemu i jego walorów
jest niekwestionowana, posiada on też niektóre elementy organizacji materialnej (bardzo dobre podstawy
naukowe tematyzacji, oznaczenia fizyczne obiektów, wyznaczoną trasę rowerową), co lokuje go w grupie
szlaków realnych. Jednak jest on zarządzany w minimalnym zakresie i przy braku określonego modelu koordynacji
(tylko informacja o obiektach, bez jakichkolwiek usług w skali szlaku), a dostępność jego obiektów do
zwiedzania jest bardzo różna: od pełnej (Bardo) poprzez uciążliwe wymagania uprzedniego zgłoszenia (Henryków),
aż po zamknięte "na głucho" drzwi bez jakiejkolwiek wskazówki w kwestii otwarcia (Kamieniec Ząbkowicki).
Ponadregionalny zasięg ma także Szlak Sakralnej Sztuki Barokowej im. M. Willmanna (w powiecie: Bardo,
Ząbkowice Śląskie, Bobolice, Kamieniec Ząbkowicki i Byczeń), posiadający bardzo dobrą podstawę tematyzacyjną
i eksploatujący wybitne dzieła śląskich malarzy religijnych, jednak - mimo widocznych wysiłków organizatorów
- nie gwarantujący dostępności wszystkich obiektów i nie posiadający trasy wyznaczonej fizycznie. Z kolei
transgraniczny Szlak Marianny Orańskiej (w powiecie obejmujący Ząbkowice, monumentalną rezydencję w Kamieńcu
Ząbkowickim oraz Złoty Stok), eksploatuje wątki biograficzne związane z osobą i kolejami losu tej wyemancypowanej
arystokratki, która przez swoje inicjatywy mocno przyczyniła się do gospodarczego postępu w regionie
i do zachowania jego materialnego dziedzictwa, jak również do wzbogacenia krajobrazu kulturowego. Przez
to (ale i za sprawą licznych współczesnych wielbicieli jej postaci) szlak ma szanse stać się magnesem
przyciągającym osoby zainteresowane losem znanych i nietuzinkowych kobiet. System jest dobrze opisany
i oznaczony, jego trasą prowadzone są także grupowe wycieczki. Szlak Granicy Świętego Jana łączy średniowieczne
słupy wyznaczające historyczną granicę księstwa ziębickiego i biskupiego księstwa nyskiego. Generalnie
przebiega zatem poza nawet mniejszymi miejscowościami i przez miejsca nierzadko trudniej dostępne. Taki
jego układ przestrzenny i brak innych obiektów sprawia, że pomimo dużej wartości historycznej niełatwo
będzie przyciągnąć liczniejszych turystów, ukierunkowanych przecież na wizualne i zróżnicowane atrakcje.
Turystyka miejska. Pomimo braku dużych ośrodków miejskich (miasto powiatowe ma nieco ponad 16
tysięcy mieszkańców) potencjał jej walorów w powiecie należy określić jako duży. Stanowi o nim połączenie
średniowiecznej metryki wszystkich miast (Ziębic, Ząbkowic, Barda i Złotego Stoku) z ich bogatą, nieraz
dramatyczną historią oraz z licznymi i cennymi zabytkami miejskiej infrastruktury (ratusze i bloki śródrynkowe,
kościoły farne, historyczne place targowe, mury miejskie z bramami a nawet historyczne gospody) i typowymi
dla miast zespołami architektonicznymi, jak klasztory i założenia szpitalne oraz parkowymi. Dodatkowo
każde z miast posiada swoje unikatowe atrakcje. I tak Ziębice, dawna książęca stolica, zachowały do dziś
wyjątkowo dobrze czytelny układ urbanistyczny (szczególnie dobrze widoczne lokacyjne centrum otoczone
ulicą Wałową ze znacznymi fragmentami fortyfikacji i zachowaną w całości Bramą Paczkowską, historycznym
bardzo dużym rynkiem, średniowieczną farą) oraz monumentalny park z największym w Polsce pomnikiem Orła
Białego i widzianą stąd niepowtarzalną panoramą miasteczka. Ząbkowice mają swoją Krzywą Wieżę i oryginalny
(oraz wtórny) wątek opowieści miejskiej na styku żywych i umarłych wraz z odnośnym eventem i ekspozycją.
Bardo jest miastem powstałym wokół klasztoru i żyjącym przez wieki z jego sanktuarium, mimo protestanckiego
otoczenia. Złoty Stok to z kolei miasto dosłownie zbudowane na złocie i przez wieki żyjące z jego eksploatacji.
Podobnie rozwijała się zresztą nie będąca dziś miastem Srebrna Góra, powstała i upadła wraz z początkiem
i końcem eksploatacji srebra, a odrodzona dzięki założeniu twierdzy. Miasta regionu oferują także rzadko
spotykany na tak niewielkim obszarze kontrast krajobrazów: podczas gdy panoramę historycznego centrum
Ząbkowic (przedgórze) można oglądać "z dołu", gdyż leży ono na wyraźnym uskoku terenowym, Ziębice (także
przedgórze) ukrywają się w kotlinie i można je oglądać z góry, Srebrna Góra (Sudety) pnie się pod górę
ku twierdzy gór, Bardo (w przełęczy) zajmuje stworzone przez rzekę Nysę obniżenie między górskimi pasmami
Sudetów, a Złoty Stok (także w terenie górskim) zaskakuje paralelnymi ulicami na rożnych wysokościach.
Wszystkie wspomniane miasta posiadają trasy turystyczne, choć zorganizowane na różnym poziomie. Niemniej
turysta może samodzielnie je zwiedzić wspomagany przez dobrze opracowane przewodniki. Tę ofertę można
jednak znacznie poprawić i rozbudować, o czym szerzej w punkcie 5.
Oferta turystyki industrialnej w mikroregionie opiera się w tym momencie na historycznych walorach
związanych z górnictwem cennych metali. Tworzą ją głównie dwie zagospodarowane i udostępnione do zwiedzania
górnicze trasy podziemne. Zdecydowanie ważniejszą koncentracją walorów tej formy turystyki jest Złoty
Stok. Podstawową atrakcją jest tu dawna kopalnia rud złota, użytkowana od drugiej połowy XIII wieku aż
po rok 1962. Wokół niej prywatny inwestor utworzył dojrzały produkt turystyczny, na który składają się:
zwiedzanie sztolni oraz ekspozycji o charakterze muzealnym z bogatą kolekcją historyczną i geologiczną
(w tym rud złotonośnych), mikroeventy tematyczne (m.in. spotkanie z alchemikiem, przejazd pojazdem pod
ziemią, spływ łódką), usługi gastronomiczne i noclegowe oraz inne kolekcje (np. humorystyczna ekspozycja
Przestróg, Nakazów i Apeli), wreszcie sklep z pamiątkami. Tę ofertę dobrze uzupełnia trasa tematyczna
po mieście i najbliższej okolicy. Złota Ścieżka to jedyny na razie lokalny szlak tematyczny, eksploatujący
wątek bogatej historii górnictwa w powiecie. Na trasie łączącej szereg nieczynnych kopalni i m.in. budynek
historycznej mennicy usytuowano tablice dydaktyczne prezentujące zagadnienia związane z wydobyciem złota,
jego przetapianiem i wybijaniem monet oraz o decydującym wpływie tej dziedziny gospodarki na średniowieczną
i późniejszą historię górskiego miasteczka. Z kolei tak zwany Średniowieczny Park Techniki w Złotym Stoku
nie ma waloru autentyku, jest bowiem zespołem mniej lub bardziej wiernych rekonstrukcji szeregu maszyn
(tylko częściowo związanych z obróbką rudy), i dlatego należy go sklasyfikować raczej jako tematyczny
park rozrywki. Jednak realizuje się tam szereg zajęć edukacyjnych dla dzieci, zapoznając je m.in. z historią
wynalazków i techniki gospodarczej. Druga trasa podziemna w Szklarach Hucie (gm. Ząbkowice Śląskie) jest
skromniej zagospodarowana, oferując oprowadzanie w formule edukacyjnej po wyrobiskach rzadkiego metalu
(niklu) oraz kamieni półszlachetnych (opalu i chryzoprazu). W powiecie jest jeszcze szereg zabytkowych
fabryk i przetwórni, dotychczas nie wykorzystywanych turystycznie, które z powodzeniem mogłyby uzupełnić
produkt turystyczny o profilu industrialnym.
Turystykaliteracka w powiecie ząbkowickim jak dotychczas nie posiadała swoich stałych propozycji.
Tymczasem istnieją przynajmniej dwa powody do zwiedzania tego obszaru w powiązaniu z wątkami literackimi.
Jednym z nich jest miejsce powstania Księgi Henrykowskiej miejsce związane z jej słynnym polskim zapisem:
wieś Brukalice z jej skromnym "Pomnikiem Pierwszego Zdania". Owo niematerialne dziedzictwo narodowe nie
zostało dotąd wykorzystane turystycznie, choć istnieje zarówno baza lokalowa (dawny klasztor) jak i personalna
(funkcjonuje w nim wspólnota seminaryjna i katolickie liceum). Zorganizowanie tam przy wsparciu samorządu
eventu na większą skalę mogłoby stanowić koło zamachowe dla tej formy turystyki. Drugim niewykorzystanym
wątkiem jest bardzo popularna powieść Andrzeja Sapkowskiego "Narrenturm", wchodząca w skład tzw. trylogii
husyckiej. Jej akcja toczy się w dużej mierze na terenie księstwa ziębickiego a jej bohaterami są m.in.
jego historyczne postaci, jak Piastowicz, książę Jan Ziębicki. Popularność serii literackiej mogłaby
być wykorzystana przez opracowanie wirtualnego szlaku literackiego i organizację regularnych, corocznych
wyjazdów trasami miejsc w niej opisanych z czytaniami fragmentów oraz tematycznymi mikroeventami, w oparciu
np. o działające grupy rekonstrukcyjne (Bractwo Rycerskie Księstwa Ziębickiego). Aktualnie jeden taki
wyjazd jest przygotowywany, jego inicjatorom należy się wsparcie i promocja imprezy.
Turystyka muzealna posiada w powiecie całkiem niemały potencjał, jednak problemem jest poziom
jego organizacji. Jedynym obiektem mającym oficjalny status muzeum jest Muzeum Sprzętu Gospodarstwa Domowego
w Ziębicach (skądinąd unikatowa pod względem profilu placówka w skali kraju). Pozostałe kolekcje mają
są albo kolekcjami prywatnymi (niewielkie Muzeum Sztuki Sakralnej w Bardzie jest własnością zakonu) albo
funkcjonują jako izby pamiątek - tak jest w Ząbkowicach i Złotym Stoku, gdzie zebrano naprawdę wartościowe
kolekcje oraz w przypadku znacznie skromniejszych zbiorów w Kamieńcu. Niektóre ekspozycje funkcjonują
bardziej jako atrakcje wizualne (jak tzw. Muzeum Przestróg, Uwag i Apeli w Kopalni w Złotym Stoku) przy
braku merytorycznego opracowania, co drastycznie zmniejsza ich atrakcyjność z punktu widzenia poszukującego
autentyków turysty muzealnego.
Kulturowa turystyka militarna będzie oczywiście koncentrować się na Srebrnej Górze - jedynej twierdzy
górskiej na terenie Polski i jednym z największych obiektów tego typu w Środkowej Europie. Dodatkowym
atutem fortecy jest jej dobre zagospodarowanie turystyczne, umożliwiające nawet pobyty przeżyciowe (w
oparciu o potencjał tutejszej grupy rekonstrukcyjnej), rozwinięta infrastruktura w otoczeniu oraz doroczny
event (Dni Twierdzy). Dla przyciągniętych już tutaj turystów zainteresowanych historycznymi militariami
dobrą propozycją uzupełniającą mogłoby być zwiedzenie pozostałości fortów w pobliżu Barda (skądinąd już
w średniowieczu górskiej warowni na pograniczu polsko-czeskim), miejskich fortyfikacji Ziębic i skromnej
ale dobrze opracowanej kolekcji broni białej w tamtejszym muzeum czy zamku w Ząbkowicach Śląskich.
Walorami szczególnie atrakcyjnymi dla zwolenników turystyki kulturowo-przyrodniczej są dwaparki
krajobrazowe: Śnieżnicki oraz Gór Sowich, położone częściowo na terenach gmin Złoty Stok i Stoszowice
i chroniące typowe zasoby Sudetów, zwłaszcza różnorodność rzeźby terenu (w tym formy skalne) oraz gatunków
roślinnych na niewielkich powierzchniach. Z kolei dwa parki kulturowe: forteczny w Srebrnej Górze i pałacowo-krajobrazowy
w Kamieńcu Ząbkowickim, łączą elementy krajobrazu naturalnego i kulturowego. Zwiedzenie ich obydwu może
nie tylko ukazać turyście rozmaite potrzeby i sposoby adaptacji form przyrody do celów człowieka, ale
także kontrast powstałych w tym procesie krajobrazów. Listę atrakcji dla miłośników przyrody uzupełniają
rezerwaty. Wyjątkowy w skali kraju jest rezerwat w Stolcu kolo Ząbkowic, gdzie na terenie nieczynnego
wyrobiska do niedawna jeszcze znajdowało się endemiczne w Polsce stanowisko pszczoły obrostki murówki
i trzech innych gatunków pszczół, a w którego także chronionym otoczeniu w nie użytkowanych sztolniach
ma swoje zimowiska kilkanaście gatunków nietoperzy.
Turystyka eventowa w powiecie ma (poza zamiejscowymi koncertami festiwalu Vratislavia Cantans
w Bardzie) ukierunkowanie popularne i opiera się aktualnie na imprezach kulturalnych o zasięgu regionalnym,
organizowanych w Ząbkowicach (Dni i Noce Krzywej Wieży oraz Weekend z Frankensteinem). Na dzień dzisiejszy
nie funkcjonują ponadlokalne eventy związane z tematyką szlaków kulturowych (jedyna w tym kontekście
regularna impreza - Klasztor Księgi Henrykowskiej - ma bardzo skromny program i jest szerzej zupełnie
nieznana). Najwyżej regionalny zasięg mają także Dni Twierdzy w Srebrnej Górze. Przy tak znacznym bogactwie
wątków historycznych, przemysłowych i literackich można zdecydowanie pokusić się o bardziej ambitne,
kilkudniowe programy eventów tematycznych, które stanowiłyby magnesy turystyczne i kulminacje rocznego
cyklu życia tych szlaków.
Turystyka formalnie uznanego dziedzictwa kulturowego może koncentrować się w Srebrnej Górze (mającej
status Pomnika Historii) i drugim parku kulturowym w Kamieńcu Ząbkowickim. Zupełnie natomiast nie docenianą
potencjalną atrakcją dla zainteresowanych dziedzictwem narodowym jest Henryków - jako miejsce spisania
pomnikowej dla języka polskiego Księgi Henrykowskiej. Aktualnie nie są jednak podejmowane inicjatywy
mające zwrócić uwagę turystów kulturowych na wymienione obiekty. Srebrna Góra jest znana głównie w kręgach
turystów militarnych i zwolenników inscenizacji historycznych, Kamieniec wiąże się raczej tylko z osobą
Marianny Orańskiej (a nie na przykład z rodem Hohenzollernów, osobą Karola Fryderyka Schinkla czy romantyzmem
w architekturze), a w Henrykowie nie ma nawet reprintu słynnej Księgi, nie mówiąc już o wystawie dotyczącej
genezy jej powstania i jej mimowolnych bohaterów oraz bardziej ogólnie: fascynujących dziejów klasztoru
i związanych z nim "ludzi": zakonników i miejscowych chłopów, dobroczyńców, opiekunów i łupieżców, bo
i tych nie brakowało.
Ze względu na przeszłość historyczną i materialne dziedzictwo mikroregion posiada pewien potencjał z
punktu widzenia turystyki etnicznej. Dotyczy to głównie turystów niemieckich. Taka oferta mogłaby
być ukierunkowana przede wszystkim biograficznie i eksploatować za pomocą ekspozycji tematycznych lub
tras wirtualnych wątki związane z osobą Fryderyka II Pruskiego (tak w Ząbkowicach, Kamieńcu, Srebrnej
Górze czy Ziębicach, jak i na polu bitwy pod Braszowicami), a także Albrechta Pruskiego i jego rodziną
w Kamieńcu, Maurycego von Strachwitz w Ząbkowicach i Stoszowicach, być może także z osławionym ziębickim
przestępcą (masowym mordercą i kanibalem) Karlem Denke, którego afera wstrząsnęła międzywojennymi Niemcami.
Pewne szanse miałaby też oferta skierowana do turystów holenderskich w oparciu o postać i miejsca związane
z Marianną Orańską. Mniejsze zainteresowanie wzbudziłaby pewnie propozycja skierowana do mieszkańców
Czech (oparta na wątku rodu Podiebradów jako książąt ziębickich) i do osób pochodzenia żydowskiego -
w oparciu o lepiej zachowaną synagogę i kirkut w Ziębicach, której aktualnie na przeszkodzie stoi niedostępność
bożnicy i brak jakichkolwiek wystaw tematycznych. Wydaje się, że cały potencjał powiatu w zakresie turystyki
etnicznej może raczej służyć jako uzupełnienie dla programów wypraw podejmowanych do innych nieodległych
destynacji (odpowiednio do grup etnicznych, do Wrocławia, Nysy, Świdnicy a nawet Kłodzka) a jego poszczególne
miejsca mogłyby być nie tyle ich samodzielnymi celami, co prędzej przystankami na ich trasach.
|
