|
Karol Witkowski
Zarys dziejów ziem powiatu starachowickiego
Czasy najdawniejsze
Jedne z najstarszych śladów człowieka, odkrytych w okolicach Starachowic pochodzą sprzed 50 tys. lat. Pozostawili je po sobie neandertalczycy, których społeczność zaliczono do tzw. kultury mustierskiej. Dowody pobytu późniejszych ludzi na tych ziemiach, pochodzą sprzed 13 tys. lat. Wówczas, u schyłku epoki lodowcowej, dolinę rzeki Kamiennej zamieszkiwali przedstawiciele kultury hamburskiej, którzy wkroczyli na tereny, z których ustąpił lodowiec. Ludzie ci polowali na renifery przy użyciu łuków i strzał z krzemiennym grotem. Około 11 tys. lat temu nad Kamienną pojawiły się grupy łowców reniferów – przedstawicieli kultury świderskiej. Owi myśliwi zajmowali się również intensywną eksploatacją miejscowych złóż hematytu. Pośród piaszczystych wydm doliny Kamiennej, w XX wieku odkryto liczne stanowiska osadnicze, znajdujące się w pobliżu dawnych kopalni hematytu. Minerał ten był dawniej wykorzystywany jako kamień magiczny, leczniczy i ozdobny, m.in. używano go jako czerwonego barwnika w postaci maści lub proszku. Badania wykazały, że pozyskiwanie hematytu było powodem rozwiniętych kontaktów handlowych tutejszych mieszkańców z różnymi plemionami, które przybywały nad Kamienną, w celu nabycia tego powszechnie pożądanego wówczas towaru. Dodatkowym zajęciem dla ówczesnych ludzi, mieszkających w rejonie współczesnych Starachowic, była obróbka krzemienia czekoladowego, który sprowadzali z pobliskich kopalń, m.in. z dzisiejszej Iłży i Wierzbicy.
Dogłębne poznanie prahistorii doliny Kamiennej zawdzięczamy badaniom wielu archeologów z Profesorem Stefanem Krukowskim na czele, którzy doprowadzili do powstania rezerwatu archeologicznego w miejscu największego nagromadzenia śladów osad paleolitycznych na świecie – w części doliny tej rzeki, którą nazwano Rydno.
Neolityczny postęp ludzkości związany z początkami rolnictwa i hodowli sprawił, że ludzie zaczęli poszukiwać żyznych ziem, nadających się pod uprawę roślin, zatem dolina Kamiennej przestała być atrakcyjnym miejscem do osiedlania się.
Średniowiecze
Na opisywane tereny napłynęły w VI wieku plemiona słowiańskie. Następnie w X wieku obszar ten wszedł w skład państwa polskiego pierwszych Piastów. W czasach rozbicia dzielnicowego (XI-XIV wiek) dzielił losy ziemi sandomierskiej, by w XIV wieku wejść, wraz z całą Małopolską, w skład ponownie zjednoczonego Królestwa Polskiego.
Ziemie współczesnego powiatu starachowickiego znajdowały się, przez większość okresu średniowiecza, pod wpływem dwóch najważniejszych ośrodków. Dolina rzeki Kamiennej znalazła się w zasięgu wpływów klasztoru w Wąchocku, a południowe rubieże powiatu należały do dóbr biskupów krakowskich.
Powstanie i rozwój wąchockiego opactwa stały się możliwe dzięki sprowadzeniu zakonników - cystersów z francuskiego opactwa Morimond, z inicjatywy biskupa krakowskiego Gedki. Fundację klasztoru datuje się na rok 1179. Klasztor w Wąchocku stał się z czasem, dzięki hojności władców i rycerstwa, jednym z najbogatszych w Polsce. Zakonnicy z powodzeniem wykorzystywali również bogactwa naturalne doliny Kamiennej, zakładając kopalnie i huty żelaza lokowane wzdłuż rzeki. Przedsięwzięcia te wpisane są w początki Staropolskiego Okręgu Przemysłowego – czyli najbardziej uprzemysłowionego obszaru przedrozbiorowej Polski, który zaczął się rozwijać już w okresie średniowiecza. Położony on był na terenach wchodzących w skład dzisiejszych województw: świętokrzyskiego, mazowieckiego i łódzkiego – tzn. Gór Świętokrzyskich, Płaskowyżu Suchedniowskiego, Przedgórza Iłżeckiego, oraz częściowo Garbu Gielniowskiego i właśnie doliny rzeki Kamiennej. Klasztoru w Wąchocku i jego posiadłości nie omijały także przeciwności – m.in. drugiej połowie XIII wieku dobra klasztorne zostały splądrowane przez Tatarów, którzy w tym stuleciu kilkakrotnie najeżdżali Polskę, przede wszystkim Małopolskę. Powstałe w ten sposób zniszczenia były jednak zawsze odbudowywane. Ze średniowiecznej zabudowy opactwa do dziś przetrwał kościół pw. NMP i św. Floriana, kapitularz, fraternia, karcer i refektarz.
Południowa część współczesnego powiatu starachowickiego, leżąca w zlewni Pokrzywianki – dopływu Kamiennej, w znakomitej większości należała do dóbr biskupów krakowskich. Najważniejszą średniowieczną osadą tej części regionu był Tarczek. Już w XI wieku w tym ośrodku administracyjnym okolicznych dóbr biskupich miał istnieć niewielki dwór i kościół. W 1259 roku miejscowość otrzymała prawa miejskie i stała się siedzibą kasztelanii. W XIV wieku Tarczek zaczął tracić na znaczeniu na rzecz pobliskiego Bodzentyna, założonego prze biskupa Bodzantę, który pochodził z pobliskich Szeligów. W XV wieku miasteczko utraciło prawa miejskie. Jedyną pamiątką złotych czasów Tarczka, która przetrwała do dziś, jest romański kościół pw. św. Idziego.
W skład posiadłości biskupów krakowskich, oprócz Tarczka, wchodziła również Świętomarz oraz Chybice, Krynki, Godów, Kałków, Krajków, Modrzewie i Lubienia. Obok wyżej wymienionych biskupów i cystersów z Wąchocka, swoje majątki na obszarze obecnego powiatu starachowickiego mieli również miechowscy bożogrobcy w Jadownikach oraz świętokrzyscy benedyktyni (z klasztoru na Świętym Krzyżu) – w Pawłowie, Dziurowie i Wierzbniku.
Czasy nowożytne
Wierzbnik - miasteczko nad Kamienną, w dobrach klasztoru świętokrzyskiego, założono w 1624 roku, na prawie magdeburskim. Od początku istnienia Wierzbnika głównym źródłem dochodów z miejscowości były kuźnie bazujące na lokalnej rudzie żelaza. Korzyści czerpano również z Kamiennej i okolicznych stawów bogatych w ryby. Przetrwałą do czasów współczesnych pamiątką dawnego Wierzbnika jest kościół pw. Świętej Trójcy. Świątynia znajduje się na wzniesieniu w pobliżu obecnego rynku w Starachowicach, który przed wiekami był centralnym placem Wierzbnika.
Starachowice powstały prawdopodobnie około połowy XV wieku jako osada przemysłowa przy kuźnicy założonej przez nieznanego bliżej przedsiębiorcę (używając współczesnego określenia) – który prawdopodobnie nazywał się Starzech. W dokumencie z 1547 r. wzmiankowana jest istniejącą już wówczas kopalnia "Minera Starzechowska". W tym okresie pojawiła się także nazwa "Ruda Starzechowska", która początkowo oznaczała kuźnicę, a późnej całą osadę. Prawdopodobnie potomkowie Starzecha, czyli (po staropolsku) Starzechowice, uzyskali od cystersów z Wąchocka przywilej założenia wsi przy swojej kuźnicy, co nastąpiło około 1530 r. Kuźnice rozwijały się pomyślnie, do czego przyczyniły się także zamówienia kół armatnich przez króla Polski Stefana Batorego (około 1571 r.). Po okresie upadku gospodarczego w II połowie XVII w., do którego walnie przyczynił się „potop szwedzki” w latach 1655-1660, nastąpiło odrodzenie tutejszego przemysłu, w następnym już stuleciu. Na miejscu kuźni Starzechowskich, w 1789 roku, wąchoccy cystersi zbudowali wielki piec.
W roku 1795 r. w wyniku III rozbioru Polski ziemie te zostały przyłączone do zaboru austriackiego (Nowa Galicja). Następnie, w 1809r., weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a po okresie wojen napoleońskich, w 1815r. – kongresowego Królestwa Polskiego (do 1831r. autonomicznego, pod panowaniem carów rosyjskich, noszących także tytuł królów Polski).
XIX wiek
Bujny rozkwit przemysłu na tych ziemiach nastąpił w XIX stuleciu, w pierwszej jego połowie. Szczególne zasługi dla jego rozwoju położył Stanisław Staszic i ówczesny minister skarbu Królestwa Polskiego Ksawery Drucki-Lubecki. Staszic zaproponował umiejscowienie wzdłuż rzeki Kamiennej szeregu zakładów metalurgicznych, w następującej kolejności: najpierw zakłady wzbogacania rud i wielkie piece, następnie zakłady świeżenia surówki wytwarzające półwyroby, w końcu warsztaty wyrobów handlowych. Wszystko to miało wchodzić w skład jednego przedsiębiorstwa, czyli tzw. "ciągłego zakładu fabryk żelaznych na rzece Kamiennej". Starachowice miały stać się jego głównym ośrodkiem. Stanisław Staszic pozostawił po swej działalności imponujący, jak na tamte czasy, zespół zakładów hutniczych. Jego pozostałości przetrwały do dzisiaj. W 1824 r. przybył w okolice Starachowic minister skarbu Ksawery Drucki-Lubecki , który zlecił opracowanie planów dalszej rozbudowy Zagłębia Staropolskiego Fryderykowi Lempe (główny doradca techniczny ministerstwa). Stopniowe wprowadzanie w życie planu Lempego rozpoczęło się w 1827r.
W latach 1863-1864 rejon Starachowic był świadkiem walk powstania styczniowego. 22 stycznia 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy wydał w Warszawie manifest wzywający do walki z rosyjskim zaborcą. W tym czasie w Wąchocku przebywał naczelnik powstania w województwie sandomierskim – Marian Langiewicz. Powstańczemu komisarzowi udało się skoncentrować w okolicy 1400 ludzi gotowych ruszyć do walki o wolną Polskę. Do pierwszego starcia z wojskami rosyjskimi, podczas walk powstańczych w tych stronach, doszło już 3 lutego 1863 roku pod Wąchockiem. Siły Langiewicza kolejną i większą bitwę (zwycięską) stoczyły na Świętym Krzyżu. Wspomnieniem powstania styczniowego nad Kamienną jest Polana Langiewicza leżąca w pobliżu rezerwatu Wykus w Sieradowickim Parku Krajobrazowym, a także wiele tablic i obelisków z wąchockim pomnikiem Mariana Langiewicza na czele. Oprócz starć oddziałów powstańczych pod wodzą Langiewicza, na terenie współczesnego powiatu starachowickiego dochodziło także do innych potyczek. M.in. 29 października 1863 roku doszło do bitwy z Rosjanami w okolicach Tarczka, gdzie siłami polskimi dowodził gen. Józef Hauke-Bossak. W styczniu 1864 roku jedną ostatnich bitew powstania stoczono pod Iłżą. Walki toczono również w Lubieni (północna część powiatu starachowickiego). Powstańcami, którzy zwyciężyli w tym starciu, przewodził waleczny Karol Kalita de Brenzenheim „Rębajło”.
W drugiej połowie XIX wieku znaczenie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (a więc i zakładów w Starachowicach oraz w regionie) zmalało częściowo z powodów politycznych – powstań listopadowego i styczniowego, których upadek pociągnął za sobą likwidację autonomii Królestwa Polskiego, jak również wzrostu konkurencji ze strony nowych, prężnie rozwijających się ośrodków – w tym Zagłębia Dąbrowskiego. Wprowadzono wówczas nowe technologie wytopu żelaza – wielkie piece zaczęto opalać koksem, zamiast, jak dotychczas węglem drzewnym. Wskutek tego huty Zagłębia Staropolskiego stały się przestarzałe, a ich produkcja coraz mniej opłacalna, co pociągnęło za sobą zamknięcie znacznej części z nich.
W wiek XX Starachowice i okolice wchodziły jednak z uruchomionym w 1899 roku wielkim piecem, którego moc i wydajność pozwalały na rozwinięcie lokalnego hutnictwa. W 1915 roku Wierzbnik stał się siedzibą powiatu, co było skutkiem zniszczenia Iłży w trakcie walk podczas I wojny światowej.
Dwudziestolecie międzywojenne
Po I wojnie światowej (1914-1915), która przyniosła przetoczenie się frontu wschodniego przez te ziemie oraz okupację austro-węgierską południowej części Królestwa Polskiego a więc i opisywanego regionu (pozostałą część okupowali Niemcy), nastąpiło odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918r.
W 1921 r. władze w Warszawie podjęły decyzję budowy fabryki zbrojeniowej w okolicach Starachowic, co stworzyło miastu perspektywy szybkiego rozwoju. W dwudziestoleciu międzywojennym Starachowice były ważnym punktem na mapie Centralnego Okręgu Przemysłowego, budowanego w latach 30 XX w. W mieście działała fabryka dział „Bofors”, huta i kopalnie rudy żelaza. W celu zaopatrzenia miejscowego przemysłu w rudę i drewno, rozwinięto sieć kolei wąskotorowej. Niedługo przed wrześniem 1939 r., Starachowice były już znane jako miejsce produkcji dział polowych, haubic, a przede wszystkim armat przeciwpancernych i przeciwlotniczych.
Miasto Starachowice w swych obecnych granicach administracyjnych rozwinęło się z trzech miejscowości:
- z miasta Wierzbnika (w 1939 r. zamieszkiwanego przez około 14,5 tyś. mieszkańców),
- z osady fabrycznej Starachowice - będącej osiedlem przyfabrycznym (ok. 10 tys. mieszkańców),
- ze wsi Starachowice położonej w południowej części miasta, zwanej dawniej Górnikami.
W 1939 r. nastąpiło połączenie tych wyżej wymienionych osad i miasta w jeden organizm miejski – Wierzbnik-Starachowice, z liczbą ludności około 25 tyś.
II wojna światowa i okres powojenny
Kres pomyślnego rozwoju Starachowic nastał, jak w całej Polsce, wraz z wybuchem II wojny światowej.
We wrześniu 1939 roku pluton podporucznika Jerzego Sosnowskiego stoczył, na wzgórzu Trzech Krzyży w Starachowicach, nierówną walkę z niemieckim oddziałem rozpoznawczym. Do momentu zajęcia miasta przez Niemców starachowicka obrona przeciwlotnicza odpierała ataki lotnictwa niemieckiego, wykorzystując produkowane na miejscu działa „Bofors”.
Po zakończeniu kampanii wrześniowej, w październiku 1939r., ziemie te znalazły się w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Wówczas okupacyjne władze hitlerowskie podporządkowały starachowicką fabrykę koncernowi Hermann Gӧring Werke (zajmującego się m.in. produkcją części łodzi podwodnych, amunicji artyleryjskiej, itp.). Odtąd tutejszy przemysł zbrojeniowy został wprzęgnięty w machinę wojenną III Rzeszy. Załogi miejscowych fabryk zostały zmuszone do pracy na rzecz wroga. W środowisku tym powszechną formą oporu stał się sabotaż, w późniejszym okresie okupacji pojawiła się także zbrojna dywersja.
W latach okupacji niemieckiej, także w tych stronach, panował terror. Najtragiczniejszy los spotkał starachowickich Żydów, których do 1942 roku przetrzymywano w miejscowym getcie – w Wierzbniku, zamieszkiwanym wówczas w znacznej części przez ludność żydowską – a następnie wywieziono ich do obozów zagłady w Oświęcimiu-Brzezince i Treblince. Część z nich pozostała na miejscu jeszcze do 1944 – zostali oni wykorzystani jako niewolnicza siła robocza, na starachowickiej Majówce, gdzie Niemcy zorganizowali ciężki obóz pracy w kopalni rudy żelaza. Jego więźniów kierowano również do pracy w hucie. Miejscowi Polacy również zostali dotknięci przez terror okupanta, którego przejawami były m.in. aresztowania, egzekucje, wywózki na roboty przymusowe do Niemiec i do obozów koncentracyjnych.
Na ziemiach starachowickich podczas II wojny światowej działały odziały partyzanckie gł. AK i BCH, przede wszystkim w latach 1943-1944. Szczególnym miejscem, związanym z partyzantką w powiecie starachowickim (i w ogóle na kielecczyźnie) jest Wykus. Ta śródleśna polana była miejscem koncentracji Zgrupowania Partyzanckiego Armii Krajowej „Ponury” dowodzonego przez Jana Piwnika „Ponurego”. W trakcie pobytu na Wykusie partyzanci, oprócz licznych akcji dywersyjnych i potyczek, zorganizowali m.in. tajną produkcję pistoletów maszynowych w niedalekiej suchedniowskiej fabryce. Do dziś na Wykusie odbywają się uroczystości patriotyczne przy kapliczce upamiętniającej losy żołnierzy podziemia. W pobliskich lasach znajduje się wiele partyzanckich mogił. Starachowice zostały wyzwolone spod okupacji niemieckiej 17.01.1945r., w wyniku zimowej ofensywy Armii Czerwonej.
Po wojnie, w 1949r. zmieniono nazwę miasta – z jego dwuczłonowej nazwy pozostały tylko Starachowice. W 1952r. nadano mu status miasta wydzielonego na prawach powiatu. Jednocześnie znowu stało się ono ważnym punktem na przemysłowej mapie Polski. W 1948 roku uruchomiono Fabrykę Samochodów Ciężarowych STAR im. Feliksa Dzierżyńskiego. W momencie największej prosperity FSC STAR zatrudniał 20 tysięcy pracowników, był więc największym pracodawcą w mieście i jego okolicach. W Starachowicach działał również Zakład Topienia Bazaltu – jedyny taki obiekt w kraju, funkcjonujący do dziś. Do rozwoju miasta przyczyniło się także Starachowickie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego i działający do 1968 wielki piec. Starachowice rozwijały się dynamicznie w latach 60 i 70 XX wieku, wzrosła wówczas kilkakrotnie liczba jego mieszkańców, rozbudowywano osiedla mieszkaniowe o stosunkowo wysokim standardzie. Z drugiej strony swoista monokultura zatrudnienia była przyczyną późniejszej plagi bezrobocia, która nastąpiła w czasach transformacji ustrojowej i gospodarczej prowadzonej od 1989r., po upadku komunizmu w Polsce i jednoczesnym końcu epoki centralnie planowanej gospodarki.
Restrukturyzacja gospodarcza w latach 90 XX wieku przyniosła ogromne problemy starachowickim zakładom. Pod koniec lat 90 FSC STAR przed ostatecznym upadkiem uratował koncern MAN, który uruchomił w zakładzie linię produkcyjną szkieletów autobusowych. Na miejskich gruntach powołano Starachowicką Specjalną Strefę Ekonomiczną, w której działają obecnie liczne zakłady produkcyjne.
Starachowice, w latach 1975-1999 (a także 1945-1975 i wcześniej, w czasach II Rzeczpospolitej) należały do województwa kieleckiego. Obecnie są siedzibą powiatu wchodzącego w skład województwa świętokrzyskiego. W skład powiatu wchodzą: gmina miejska – Starachowice, gmina miejsko-wiejska - Wąchock, gminy wiejskie: Brody, Mirzec, Pawłów oraz miasta: Starachowice i Wąchock.
Bibliografia
Adamczyk Mieczysław, Pastuszka Stefan, Starachowice: zarys dziejów, Warszawa 1984
Berent Krzysztof, Garus Ryszard, Sawa Anna, Starachowice i okolice: przewodnik
turystyczny, Kielce 1995
Borkowska Małgorzata, Z dziejów opactwa Cystersów w Wąchocku, Kielce 1998
Brzeziński Adam, Starachowicki wrzesień 1939, Starachowice 2010
Jedynak Marek, Kapliczka na Wykusie. Wokół powstania Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich AK
„Ponury”–„Nurt”, Kielce 2009
Kardyś Piotr, Rydno: pradziejowa aglomeracja osadnicza, Skarżysko-Kamienna 2009
Konigsberg Wojciech, Droga „Ponurego”. Rys biograficzny majora Jana
Piwnika, Warszawa 2014
Koźmiński Karol, Zagłębie Staropolskie w kieleckim: opis krajoznawczy, Warszawa 1955
Pawelec Aleksander, Starachowice międzywojenne: epizody i fakty, Starachowice 2000
Rybski Józef, Postscriptum do dziejów staropolskiego górnictwa żelaza, Starachowice 1978
Zub Jerzy, Wąchock – opactwo cysterskie, Tarnobrzeg 2000
|
