|
Kamila Płazińska
Zarys dziejów ziem powiatu jasielskiego
W związku z korzystnym położeniem w dolinie trzech rzek, teren obecnego powiatu jasielskiego stał się miejscem, gdzie zaczęły się osadzać różne grupy ludności. Przyczyniło się to do kształtowania pierwszych, prehistorycznych szlaków komunikacyjnych przebiegających z północy na południe oraz ze wschodu na zachód. Najstarsze ślady człowieka na ziemi jasielskiej sięgają epoki paleolitu, o czym świadczą znaleziska archeologiczne, natomiast początki osadnictwa sięgają neolitu (4500 – 1800 p.n.e.), co potwierdzają odnalezione przez archeologów toporki kamienne oraz siekierki, które służyły ówczesnym mieszkańcom. Bardzo dużo przedmiotów codziennego użytku, odnalezionych zostało na terenie wioski Trzcinica, dzięki czemu potwierdzono, że na jej obszarze była ciągłość osadnicza od około 2000 r. p.n.e. aż do XI wieku n.e. Na uwagę zasługuje fakt, iż na Jasielszczyźnie w miejscowościach Ujazd, Świerchowa i Trzcinica odnaleziono również osady z czasów kultury przeworskiej, datowanej na II-IV w. naszej ery. Okres pomiędzy VII a X wiekiem, powiat jasielski zamieszkiwało plemię jasielsko – sanockie, pozostałością po którym są drewniano – ziemne grodziska licznie występujące na całej Jasielszczyźnie..
Początek XI w. to okres pojawienia się osady Jasiel, która w późniejszym czasie na wskutek swojego rozwoju, zapoczątkowała istnienie Jasła. Osada ta powstała w sąsiedztwie grodu Golesz, znajdującego się obok szlaku handlowego, który przebiegał wzdłuż Wisłoki. Od XI do XIV w. Jasielszczyzna, administracyjnie należała do kasztelani bieckiej. U schyłku XI wieku tereny obecnego powiatu zostały podbite i zajęte przez Wielkie Morawy. W XI wieku istniały już najstarsze wsie tego regionu, które funkcjonują do chwili obecnej m.in.: Bieździedza, Lubla, Łężyny, Łajsce oraz Samoklęski. Ze względu na bardzo korzystne położenie na szlakach handlowych, teren ten rozwijał się bardzo dobrze. Od XII wieku tereny południowej Jasielszczyzny, obejmujące swoim zasięgiem Beskid Niski, zaczęła zasiedlać ludność pochodzenia Wołoskiego, czyli pasterskie ludy wywodzące się z Bałkanów. Zakładali oni wówczas wsie na tzw.: prawie wołoskim, cechujące się dostosowaniem ich do pasterskiego trybu życia jaki prowadzili.
W 1185 roku nazwa Jasiel pojawia się w źródłach pisanych. Znajduje się tam opis osady przekazanej klasztorowi cystersów z Koprzywnicy. W dokumencie z 1277 roku, wystawionym przez krakowskiego księcia Bolesława Wstydliwego i zatwierdzającym posiadłości koprzywnickich cystersów, pojawia się po raz pierwszy nazwa Jasło. W roku 1349 na tym terenie, na prawie magdeburskim ulokowano pierwsze miasto regionu - Dębowiec. W 1354 roku od króla Kazimierza Wielkiego prawa miejskie otrzymują Kołaczyc, a w 1365 roku - również Jasło i Osiek Jasielski. Dzięki nadaniu tego statusu Jasiel przekształca się w wyraziste - zarówno przestrzennie jak i architektonicznie - średniowieczne miasto. Na początku XV wieku starostą jasielskim był znany rycerz Zyndram z Maszkowic. XV wiek to również czas wielkich najazdów na te tereny przez Węgrów. W roku 1474 roku, Ziemia Jasielska staje się miejscem najazdu węgierskiego, przez który została spustoszona. Jasło zostało podpalone i złupione przez najeźdźców. Król Kazimierz Jagiellończyk w ramach wsparcia miasta, zwolnił wówczas Jasło z płacenia podatków na okres pięciu lat.
Wiek XVI to kolejne napływy ludności Wołoskiej i powstawanie nowych, pasterskich wsi na południu regionu. Nastąpiło wówczas bardzo silne przenikanie różnych kultur, religii oraz narodowości, czego efektem było wyodrębnienie się grupy etnicznej nazywanej Łemkami. Charakteryzowali się oni kulturą odrębną niż pozostali mieszkańcy tego terenu oraz wyznaniem prawosławnym (a po Unii Brzeskiej z 1596 roku – greckokatolickim). Fakt ten był przyczyną powstania bardzo dużej liczby cerkwi w Beskidzie Niskim.
Przełom XVI i XVII wieku, to czas licznych najazdów i rabacji Ziemi Jasielskiej, co było spowodowane jej położeniem, ponieważ leżała ona pomiędzy najbogatszymi miastami ówczesnej Rzeczpospolitej czyli pomiędzy Krosnem i Bieczem. W 1625 roku, prawa miejskie otrzymuje miejscowość Nowy Żmigród, stając się kolejnym miasteczkiem na Jasielszczyźnie. W 1638 roku, na terenie tego miasta wybuchł bardzo duży pożar, w wyniku którego spłonął ratusz oraz wszystkie znajdujące się w nim dokumenty w tym akt lokacji miasta.
Wieki XVII i XVIII na omawianym terenie przyniosły wiele klęsk m.in.: pożary, powodzie i choroby a także domowe konflikty. Między innymi w 1734 roku tutejszy starosta Adam Tarło zawiązuje w Jaśle konfederację dzikowską, skierowaną przeciw królowi Augustowi III. W jej wyniku toczyło się na Jasielszczyźnie wiele walk, podczas których region poniósł duże straty materialne.
Od 1772 roku Jasielszczyzna znalazła się w strukturze państwa austriackiego, przynależąc wówczas do tzw. Królestwa Galicji i Lodomerii, władanego przez wiedeńskich Habsburgów. W 1790 roku, Jasło stało się siedzibą jednego z austriackich cyrkułów (powiatów). Okres odbudowy gospodarczej i rozwoju regionu zapoczątkowuje cesarz Józef II, który wydał zezwolenie organizacji trzech jarmarków w ciągu roku na tym terenie. W tym czasie powstały również nowe ulice w Jaśle oraz zostały ustalone szczegółowe warunki dotyczące zabudowy w mieście.
W 1826 roku Jasło zostało zniszczone przez największy w jego historii pożar. Na początku XIX wieku zanotowano zmiany społeczno – gospodarcze, ponieważ po rabacji galicyjskiej w 1846 roku, zostali uwłaszczeni chłopi z tego terenu. Druga połowa XIX wieku to na obszarze dawnej Galicji, okres rozwoju gospodarczego, związanego z odkryciem na tej ziemi złóż ropy naftowej. W 1859 roku farmaceuta i wynalazca Ignacy Łukasiewicz założył pierwszą na świecie destylarnię ropy naftowej w Ulaszowicach, a w kilka lat później w samym Jaśle powstała rafineria. W 1867 r. została przeprowadzona reforma administracyjna, na podstawie której do ówczesnego Starostwa Jasielskiego przynależało 156 gmin z 83 697 mieszkańców. W 1868 r. został formalnie utworzony powiat (Bezirkhauptmannschaft) jasielski. W 1884 roku uruchomiono kolej żelazną tzw.: Galicyjską Kolej Transwersalną, przebiegającą przez powiat, co wzmocniło pozycję gospodarczą tych terenów. W 1896 roku w Jaśle zostaje powołane do życia gimnazjum, z którego wyszło wielu później wybitnych absolwentów, m.in. wielki matematyk Hugo Steinhaus, Stanisław Pawłowski oraz Rudolf Weigl.
I Wojna Światowa, tocząca się także na tych terenach, przyniosła spowolnienie wzrostu gospodarczego regionu. Ponieważ przez Jasielszczyznę przewijały się kilkakrotnie linie frontu między państwami centralnymi a Rosją, na obszarze powiatu stoczono bardzo wiele bitew i potyczek, szczególnie podczas tzw. operacji gorlickiej. O ich krwawym przebiegu świadczą do dziś cmentarze z tego okresu, na których spoczywają tysiące żołnierzy pochodzenia rosyjskiego, austriackiego, niemieckiego, polskiego, ukraińskiego a nawet gruzińskiego.
Okres międzywojenny to bardzo korzystny czas dla regionu. Miasto Jasło zostało wtedy znacznie rozbudowane, powstała tu też huta szkła oraz zakłady przemysłu zbrojeniowego „Gamrat”. Tu i w sąsiednich powiatach intensywnie rozwijał się przemysł naftowy i gazowniczy, w pełni zaspokajający potrzeby Polski na te surowce. W tym okresie Ziemia Jasielska należała do województwa krakowskiego. Wówczas powierzchnia powiatu wynosiła 1054 km² i składał się on z dwunastu gmin wiejskich, miasta Jasło i miasteczka Brzostek. Warto wspomnieć, że w okresie międzywojennym na terenie powiatu jasielskiego kilka miasteczek utraciło swoje prawa miejskie stając się na powrót wioskami. Były to: Nowy Żmigród, Dębowiec oraz Kołaczyce, które na skutek wielu zniszczeń z I wojny światowej i drastycznego spadku ludności utraciły prawa miejskie w 1934 roku, natomiast Osiek Jasielski - z tej samej przyczyny - w 1935 roku. Uzyskanie przez Polskę niepodległości dodatkowo spowodowało na terenie Jasielszczyzny podzielenie tutejszej ludności łemkowskiej tzw. granicą karpacką. W związku z tym, na samym początku podczas ustalania struktur państwowych odrodzonej Polski, na terenie Beskidu Niskiego rozpoczęły swoja działalność również organizacje narodowościowe oraz partie opcji ukraińskiej, wspierane przez wielu Łemków. W programie tych ugrupowań było nawet utworzenie m.in. na południowych terenach powiatu łemkowskiego państewka o nazwie „Republika Komaniecko-Wisłocka” lub „Republika Łemkowska”.
Na krótko przed wybuchem II wojny światowej, Jasło zamieszkiwało 15 tys. ludzi i było ono miastem o licznych walorach architektonicznych. Wybuch wojny po raz kolejny spowolnił rozwój gospodarczy. W pierwszym tygodniu konfliktu w powiecie jasielskim pojawili się już okupanci niemieccy, dla których Jasło miało znaczenie strategiczne, ze względu na położenie na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. W kolejnych latach okupacji dokonano całkowitej zagłady ludności żydowskiej, wywiezionej do gett w większych miastach, a następnie do miejsc zagłady. Powszechne było też krwawe „pacyfikowanie” wiosek powiatu - taki los spotkał m.in.: Jabłonicę, Nienaszów, Żółkową oraz Lisów. Katastrofę dla miasta oznaczało zatrzymanie się w bezpośredniej bliskości frontu niemiecko-sowieckiego. 13 września 1944 roku ówczesny starosta Walter Gentz wydał rozporządzenie o wysiedleniu wszystkich mieszkańców oraz nakaz systematycznego niszczenia miasta. Z miasta przepędzono mieszkańców, a majątek został wywieziony do Niemiec. Mieszkańcy Jasła w większości uciekli do okolicznych miejscowości, gdzie znaleźli schronienie. Oddziały niemieckie zaczęły wyburzanie wszystkich obiektów na terenie miasta, utrudniających obronę frontu. Do 15 grudnia 1944 roku, aż 97 % Jasła legło w gruzach w wyniku tych działań. Ocalało zaledwie 39 budynków z około 1230, z tego tylko 5 znajdowało się w centrum miasta.
16 stycznia 1945 roku miasto zostało wyzwolone przez oddziały sowieckie, a już dzień później odtworzono polską administrację (starostwo). Jej siedziba znajdowała się wówczas w Niegłowicach, w budynku Rafinerii, ponieważ w Jaśle nie było ani jednego odpowiedniego, niezniszczonego budynku. Dwa miesiące po wyzwoleniu miasta, liczba ludności wynosiła zaledwie 350 osób.
Lata powojenne to intensywny okres odbudowy zniszczonego miasta oraz tworzenie zakładów przemysłowych w celu rozwoju gospodarczego powiatu. W 1946 roku powołano do życia komitet odbudowy miasta, którego zadaniem miało być rozplanowanie działań tak, aby jak najszybciej odbudować Jasło. W tym samym roku została powołana do działania straż pożarna w Jaśle. W 1948 roku otwarto na nowo hutę szkła w Jaśle. W 1949 roku zostaje zatwierdzony plan odbudowy miasta na kolejne 6 lat, który zakłada, że wpierw należy odbudować najważniejsze i niezbędne obiekty dla funkcjonowania miasta i regionu. W odbudowie Jasła, największy udział mieli mieszkańcy, którzy własnymi siłami usuwali zniszczenia wojenne. W latach późniejszych odbudowana zostaje również zniszczona rafinerię, w której szybko zaczęto produkcję, dając miejsca pracy tamtejszej ludności. Nastąpił również intensywny rozwój infrastruktury na obszarze całego powiatu.
W latach sześćdziesiątych XX w, oddano do użytku nowy budynek ratusza, gmach sądu oraz nowy budynku szpitala. W 1969 roku, na podstawie zbiorów społecznego Muzeum Regionalnego PTTK powstaje Muzeum Regionalne w Jaśle. W 1970 roku, oddano do użytku mieszkańców Jasielski Dom Kultury. Zostały wybudowane nowe drogi z nawierzchnią asfaltową, które znacznie ułatwiły przemieszanie się, a dodatkowo powstał w Jaśle dworzec PKS. W roku 1975 na mocy reformy administracyjnej rozwiązano powiat jasielski, a jego poszczególne gminy weszły do województwa krośnieńskiego.
Po 1989 roku na Ziemi Jasielskiej powstało bardzo wiele przedsiębiorstw o charakterze prywatnym, gdzie wielu mieszkańców powiatu znalazło zatrudnienie. Początek lat dziewięćdziesiątych na tym terenie to oddanie do użytku dla mieszkańców basenu rekreacyjnego oraz wybudowanie obwałowań, chroniących miasto przed powodziami.
W trakcie plac wykopaliskowych w Trzcinicy prowadzonych od roku 1991 odkryto tam relikty jednej z największych i najsilniej ufortyfikowanych osad prehistorycznych na terenie Polski, pochodzącej sprzed około 4 tysięcy lat. Wzniosła ją i zamieszkiwała ludność kultury zakarpackiej (tzw. Otomani-Fuzasabony), a po ponad dwóch tysiącach lat w tym samym miejscu także ludność słowiańska - z tego czasu odkryto tu znaczny skarb srebrny. Ze względu na wielkość grodu oraz wielką liczbę i znaczenie znalezionych tu reliktów miejsce to szybko ochrzczono „Karpacką Troją”. W pierwszych latach XXI wieku powstał w Trzcinicy duży skansen archeologiczny.
W 1991 roku rozpoczął się oficjalny proces powoływania do życia Magurskiego Parku Narodowego. Przez kolejne trzy lata trwały burzliwe negocjacje dotyczące terenów, które powinny zostać objęte ochroną ścisłą. Prowadzono wówczas liczne rozmowy z mieszkańcami gmin, których fragmenty miały znaleźć się w granicach parku. 24 listopada 1994 roku Rada Ministrów podjęła o powołaniu Magurskiego Parku Narodowego, który oficjalnie zaczął działać 1 stycznia 1995 roku. Początkowo główna siedziba parku wraz z dyrekcją mieściła się w Nowym Żmigrodzie, a w 1997 roku została ona przeniesiona do Krempnej. W 1999 roku, na wskutek reformy administracyjnej odtworzony zostaje powiat jasielski, w skład którego weszło 9 gmin wiejskich oraz jedna miejska – Jasło. Struktura ta uległa zmianie po odzyskaniu przez Kołaczyce praw miejskich w 2010 roku, kiedy to powstała gmina miejsko - wiejska. Rok 2010 na terenie Jasielszczyzny zaznaczył się wielką powodzią. Zalanych zostało bardzo wiele cennych obiektów, m. in. tworzony wówczas rezerwat archeologiczny Karpacka Troja w Trzcinicy, którego otwarcie z tego względu przesunięto o rok. Podczas powodzi na skutek przerwania wałów na rzece Wisłoce, woda zalała 35 % powierzchni Jasła. Ucierpiały wówczas szkoły, kościoły, zabudowa mieszkalna a nawet budynek straży pożarnej.
Bibliografia:
Bata A., 1996, Jasło i okolice, Wyd. Roksana, Krosno.
Gancarski J., 2009, Trzcinica - Karpacka Troja, Muzeum Podkarpackie w Krośnie i Wydawnictwo RUTHENUS, Krosno
Hap W. 1998, Ziemia jasielska naszą małą ojczyzną, Wyd. Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego, Jasło.
Hap W., 1999, Rocznik jasielski tom IV, Wyd. Stowarzyszenie miłośników Jasła i regionu jasielskiego, Jasło
Hap W., 2007, Przewodnik po Jaśle i Jasielszczyźnie, Wyd. Stowarzyszenie miłośników Jasła i regionu jasielskiego, Jasło.
Mendelowski S., 2010, Powiat jasielski, Wyd. Roksana, Krosno.
Ropa W., 2004, Magurski Park Narodowy, Wyd. Starostwo Powiatowe w Jaśle, Jasło.
|
