|
Michał Targowski
Zarys dziejów Torunia i okolic
W czasach piastowskich
Obszary wchodzące obecnie w skład powiatu toruńskiego należały w X w. do terytoriów pogranicznych zasiedlonych
przez plemiona Goplan i Mazowszan. Razem z nimi stały się częścią wczesnopiastowskiego państwa polskiego,
najpóźniej w połowie X w. W XI-XII w. Tereny położone na styku ziemi chełmińskiej, ziemi dobrzyńskiej
i Kujaw związane były z ośrodkami grodowymi zlokalizowanymi w Nieszawie i Słońsku, oraz bardziej odległymi
w Kałdusie (pierwotne Chełmno) i Dobrzyniu nad Wisłą. Istotne znaczenie dla rozwoju regionu miał przebiegający
przez jego terytorium szlak prowadzący z Kujaw do Prus, wykorzystujący przeprawy i brody na Wiśle na
obszarze współczesnego Torunia i w okolicy wsi Stary Toruń, a także sąsiedztwo plemion pruskich, kontrolujących
terytoria na północ od Osy i przenikających stamtąd w sposób pokojowy lub siłowy na ziemię chełmińską
i dobrzyńską.
Na rozwój omawianego obszaru bardzo duży wpływ wywarł stosunkowo słabo rozpoznany okres przełomu XII
i XIII w., gdy polscy książęta z dynastii piastowskiej zaczęli wykorzystywać ziemię chełmińską jako bazę
wypadową do wpisujących się w tradycje krucjatowe wypraw zbrojnych skierowanych przeciw Prusom. W podejmowanych
działaniach uczestniczyli również biskupi płoccy i włocławscy, których diecezje graniczyły ze sobą właśnie
na obszarze dzisiejszego Torunia, a także powołany w 1215-1216 r. na biskupa misyjnego Prus biskup Chrystian,
który otrzymał od Konrada Mazowieckiego rozległe nadania obejmujące m.in. kasztelanię chełmińską oraz
okolice Starego Torunia wraz z grodem w Czarnowie.
Pod rządami Zakonu Krzyżackiego
Narastające niebezpieczeństwo ze strony Prusów organizujących wyprawy odwetowe na ziemię chełmińską i
dobrzyńską skłoniło władającego tymi obszarami księcia dzielnicy mazowieckiej - Konrada Mazowieckiego
- do sprowadzenia na pomoc rycerzy Zakonu Szpitala NMP Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanych popularnie
krzyżakami. W 1228 r. książę nadał im pozostającą pod okupacją Prusów ziemię chełmińską oraz pierwsze
posiadłości na Kujawach, w tym gródek Vogelsang położony na lewym brzegu Wisły w granicach dzisiejszego
Torunia. W 1230 r. krzyżacy otrzymali również gród Nieszawę (dziś Mała Nieszawka) wraz z kilkoma innymi
wsiami. W 1231 r. rycerze Zakonu przeprawili się przez Wisłę, założyli warownię na terenie obecnej wsi
Stary Toruń i przystąpili do podboju ziemi chełmińskiej, opanowując ją w ciągu kolejnych dwóch lat.
Osada rozwijająca się przy nowo założonej warowni, nazwana przez krzyżaków Toruniem, otrzymała 28 XII
1233 r. z rąk wielkiego mistrza Hermana Salzy i mistrza krajowego na Słowiańszczyznę i Prusy Hermana
Balka przywilej lokacyjny nadający jej prawa miejskie. Akt ten, znany jako przywilej chełmiński (dotyczył
jednocześnie dwóch miast - Chełmna i Torunia) określał m.in. ustrój miasta, zasięg jego posiadłości oraz
uprawnienia mieszczan, stał się również wzorcem dla kilkuset późniejszych lokacji miejskich na tzw. prawie
chełmińskim, przeprowadzanych głównie w Prusach, Polsce, na Litwie i Białorusi aż do końca XVIII w.
W 1236 r., z uwagi na niekorzystne położenie skutkujące narażeniem na zagrożenie przez wiślane powodzie,
mieszkańcy miasta przenieśli się na nowe miejsce, w pobliże nieczynnego grodu i funkcjonującej przy nim
przeprawy. Lokalizacja ta okazała się trwała i bardzo korzystna dla dalszego rozwoju Torunia, który ściągał
osadników z krajów niemieckich i ziem polskich. W 1264 r. w bezpośrednim sąsiedztwie ukształtowanego
przestrzennie miasta krzyżacy lokowali drugi ośrodek miejski - Nowe Miasto Toruń, które w przeciwieństwie
do zdominowanego przez kupców Starego Miasta było odseparowane od Wisły i miało charakter rzemieślniczy.
W XIII w. na terenie powiatu toruńskiego zostało założone jeszcze jedno miasto. Była nim Chełmża, która
została wyznaczona na stolicę powołanej w 1243 r. diecezji chełmińskiej i otrzymała w 1251 r. od jej
pierwszego biskupa Heidenryka przywilej lokacyjny. Dalszy rozwój tego ośrodka, związany z wznoszoną w
jego obrębie od 1251 r. bazyliką katedralną i funkcjonującą przy niej kapitułą, ulegał spowolnieniu w
związku z licznymi pożarami oraz zniszczeniami na skutek najazdów Prusów i konfliktów polsko-krzyżackich.
Okres XIII-XIV w. był złotym wiekiem w historii Torunia. Stare Miasto Toruń w krótkim czasie stało się
jednym z najważniejszych ośrodków handlowych w tej części Europy, czego wyrazem było jego aktywne członkostwo
w Hanzie (najpóźniej od 1280 r.). Toruńscy kupcy, korzystając z przywilejów uzyskiwanych od krzyżackich
i polskich władców, wyspecjalizowali się w eksporcie sprowadzanych z głębi Polski i Rusi produktów leśnych
i węgierskiej miedzi oraz w imporcie sukna z krajów zachodniej Europy. W bezpośrednim sąsiedztwie miasta
rozwijały się ludne przedmieścia, zaś w dalszym - wsie i folwarki często należące do bogatych toruńskich
patrycjuszy. Pomyślny rozwój Torunia znalazł swój wyraz w budowanych w XIV w. wspaniałych gotyckich świątyniach
(m.in. fara staromiejska św. Janów, fara nowomiejska św. Jakuba, kościoły klasztorne franciszkanów, dominikanów
i cysterek), budynkach publicznych (ratusz staromiejski, Dwór Artusa) oraz w silnych umocnieniach. Liczba
ludności Starego i Nowego Miasta Torunia w pocz. XV w. przekraczała 10 tys. mieszkańców, czyniąc z toruńskiego
ośrodka jedno z największych miast funkcjonujących na ziemiach polskich w średniowieczu.
Obszar dawniejszego grodu położony między obu miastami od strony rzeki został zajęty przez Zakon; wzniesiono
w tym miejscu silnie ufortyfikowany zamek, który jeszcze w XIII w. stał się siedzibą krzyżackiego komtura
i zakonnego konwentu, zarządzającego dużym obszarem skupionym wzdłuż prawego brzegu Drwęcy i Wisły. Zachodnia
część obecnego powiatu toruńskiego znalazła się w granicach komturstwa bierzgłowskiego, którego siedzibą
był wzniesiony w II poł. XIII w. zamek w Bierzgłowie (obecnie Zamek Bierzgłowski), zaś krzyżackie posiadłości
na lewym brzegu Wisły podlegały zwierzchności komturów rezydujących w Nieszawie (obecnie Mała Nieszawka).
Działalność krzyżaków przyczyniła się do powstania i gospodarczego rozwoju nie tylko miast, ale również
obszarów wiejskich, głównie na skutek przenoszenia na prawo niemieckie (chełmińskie) starszych wsi lub
lokowania nowych osad na surowym korzeniu. Procesowi temu towarzyszyło wprowadzanie nowych rozwiązań
(m.in. uprawa pługiem, trójpolówka, zakładanie karczm i młynów) oraz budowanie zrębów sieci parafialnej,
którą tworzyły gotyckie kościoły zbudowane m.in. w Starym Toruniu, Grzywnie, Łążynie, Lubiczu, Papowie
Toruńskim, Bierzgłowie, Dźwierznie, Gostkowie, Świerczynkach, Czarnowie, Przecznie, Kiełbasinie, Gronowie,
Nawrze i Rogowie. Część wsi w drodze nadań przeszła w ręce polskich i niemieckich rycerzy, a także przedstawicieli
toruńskiego patrycjatu. Mniej dynamicznie rozwijało się osadnictwo na ziemi dobrzyńskiej, położonej peryferyjnie
wobec administracyjnych i gospodarczych centrów ówczesnej Polski, jednak również i na tym obszarze zaznaczyły
się trendy związane z modernizacją stosunków wiejskich polegające na lokowaniu wsi na prawie niemieckim.
Z racji swego położenia na okolice Torunia olbrzymi wpływ wywierały polsko-krzyżackie konflikty mające
miejsce w XIV i XV w. W latach 1329-1332 wojska zakonne w czasie wojny z Władysławem Łokietkiem zajęły
ziemię dobrzyńską oraz Kujawy (w tym położone w granicach tych krain obszary współczesnego powiatu toruńskiego).
Okupowane terytoria powróciły do Polski po pokoju kaliskim (1343). Wkrótce potem król Kazimierz Wielki
przystąpił do budowy granicznego zamku zlokalizowanego w Złotorii, u ujścia Drwęcy do Wisły. Warownia
ta została dwukrotnie (w 1373 i 1375 r.) zajęta przez pretendenta do tronu polskiego, księcia gniewkowskiego
Władysława Białego. W czasie jej zakończonego sukcesem oblężenia przez wojska króla Ludwika Andegaweńskiego
w lipcu 1376 r. śmiertelnie ranny został wnuk Kazimierza Wielkiego, książę Kaźko Słupski. W kolejnych
latach zamek złotoryjski i jego okolice były przedmiotem sporów dyplomatycznych i konfliktów zbrojnych
między Polską a krzyżakami, zakończonych zawartym w 1404 r. układem w Raciążku, który przyznał Złotorię
i całą ziemię dobrzyńską królowi Władysławowi Jagielle.
W sierpniu 1409 r. wybuchła wielka wojna między Polską a Zakonem, której pierwszym etapem było zajęcie
przez krzyżaków ziemi dobrzyńskiej, w tym zdobytego 2 IX 1409 r. zamku w Złotorii. Po klęsce na polach
Grunwaldu (15 VII 1410) rycerstwo ziemi chełmińskiej walczące dotąd po stronie krzyżackiej poddało się
władzy polskiego króla, a Stare i Nowe Miasto Toruń wpuściły w swoje mury jego oddziały. Toruń stał się
miejscem podpisania pokoju kończącego wojnę, znanego jako pierwszy pokój toruński (1 II 1411), który
pozostawiał miasto i sąsiadujące z nim obszary w granicach państwa krzyżackiego, a Polsce przyznawał
jedynie terytorium posiadanej wcześniej ziemi dobrzyńskiej.
Dopiero kolejne konflikty z lat 1414-1422 doprowadziły do zmian przebiegu granic na omawianym obszarze.
Zawarty w 1422 r. traktat mełneński przyznał Polsce wszystkie posiadłości krzyżackie na Kujawach (komturstwo
nieszawskie). Tym samym Wisła w bezpośrednim sąsiedztwie Torunia stała się rzeką graniczną między Królestwem
Polskim a Państwem Zakonu. Na kujawskim brzegu niemal naprzeciw toruńskiego Starego Miasta król Jagiełło
rozpoczął budowę obronno-rezydencjonalnego zamku (Dybów) i lokował przy nim nowe miasto - Nieszawę, która
w krótkim czasie przekształciła się w silny ośrodek handlowy rywalizujący z Toruniem. Jej rozwój zahamowała
krótkotrwała okupacja krzyżacka w latach 1431-1433.
Trudne sąsiedztwo z polską Nieszawą nie było jedynym problemem torunian w I poł. XV w. Kryzys państwa
zakonnego i związane z nim tarcia pomiędzy władcami a poddanymi doprowadziły do zawiązania w 1440 r.
Związku Pruskiego - opozycyjnej wobec Zakonu konfederacji miast i rycerzy, w której Toruń wraz z rycerstwem
ziemi chełmińskiej odgrywał pierwszoplanową rolę. W lutym 1454 r. kierowana przez torunian Tajna Rada
Związku Pruskiego wypowiedziała posłuszeństwo wielkiemu mistrzowi i dała sygnał do ogólnokrajowego, antykrzyżackiego
powstania, które rozpoczęło się od zdobycia przez związkowców toruńskiego zamku, wypędzenia z niego braci
zakonnych a następnie rozebrania niemal całej warowni. Jednocześnie rada Starego Miasta podjęła decyzję
o podporządkowaniu sobie odrębnego do tego czasu Nowego Miasta. Związek Pruski zwrócił się z prośbą o
pomoc do króla Polski Kazimierza Jagiellończyka, który ogłosił inkorporację całych Prus do Polski, a
następnie przybył do Torunia, gdzie odebrał hołd od stanów pruskich. W toku rozpoczętej w ten sposób
trzynastoletniej wojny polsko-krzyżackiej przedstawiciele patrycjatu toruńskiego należeli do najwierniejszych
stronników króla i wraz ogółem mieszczan ponosili wysokie wydatki na cele wojenne, w tym m.in. na wykupienie
Malborka z rąk czeskich zaciężnych. W uznaniu zasług Torunia w 1457 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał
mu specjalne przywileje, na mocy których własność ziemska miasta uległa znacznemu powiększeniu, głównie
kosztem terytorium zlikwidowanego komturstwa toruńskiego. Mieszczanie uzyskali również prawo bicia własnej
monety, prawo organizowania corocznych jarmarków, bezwzględne prawo składu a także obietnicę zburzenia
swego groźnego konkurenta - położonej na lewym brzegu Wisły Nieszawy.
W granicach Korony
W 1466 r. II pokój toruński zaprzysiężony w Dworze Artusa przy staromiejskim rynku zakończył wojnę trzynastoletnią
z krzyżakami. Na jego mocy Toruń został przyłączony do Polski jako jedno z trzech - obok Gdańska i Elbląga
- najważniejszych i największych miast Prus Królewskich, tj. autonomicznej prowincji obejmującej całą
ziemię chełmińską, Powiśle, Żuławy i Pomorze Gdańskie. Mimo osiągnięcia swych politycznych celów, miasto
wyszło z wojny osłabione gospodarczo i w kolejnych latach zostało zdystansowane przez rosnący w siłę
i monopolizujący handel zbożem Gdańsk. Zachowało jednak swą dominującą pozycję w najbliższym regionie,
którą podkreśliło wymuszone na królu zburzenie i przeniesienie sąsiedniej Nieszawy (1462).
W atmosferze dźwigającego się z trudów wojny trzynastoletniej miasta przyszedł na świat Mikołaj Kopernik
(ur. 19 II 1473). Przyszły astronom, autor teorii heliocentrycznej, urodził się w patrycjuszowskiej rodzinie
kupca Mikołaja i Barbary z domu Watzenrode. W Toruniu spędził swoje dzieciństwo i młodość, tu również,
w staromiejskiej szkole, podejmował pierwsze nauki.
Przełom XV i XVI w. był dla Torunia i jego okolic okresem kryzysowym, którego symbolem stała się porażka
miasta w walce o utrzymanie pełnego prawa składu oraz faktyczna utrata uprawnień menniczych w I poł.
XVI w. Straty te w pewnym stopniu rekompensowała budowa pierwszego stałego mostu na Wiśle (1500), a także
rozległe dobra ziemskie Torunia obejmujące ponad 100 wsi, w tym znaczną część obecnego powiatu toruńskiego.
Ekonomiczna stagnacja i napięcia między rządzącym patrycjatem a średniozamożnym i uboższym mieszczaństwem
doprowadziły m.in. do rewolty miejskiej, której skutkiem było wprowadzenie przez króla Zygmunta Starego
zmian ustrojowych znanych jako Reformatio Sigismundi (1523).
W Toruniu i okolicach bardzo podatny grunt znalazły idee reformacyjne. Już w latach 20-tych XVI w. w
mieście rozprowadzane były pisma Marcina Lutra i działali kaznodzieje nauczający w duchu reformacji,
na której stronę przechodziła znaczna część toruńskiego mieszczaństwa oraz wielu duchownych. W 1557 r.
w kościele NMP po raz pierwszy publicznie przyjęto komunię św. pod dwiema postaciami. Rok później Toruń
otrzymał od króla Zygmunta Augusta przywilej wolności wyznaniowej. Luteranie przejęli większość kościołów
w mieście, w tym zespół klasztorny franciszkanów, farę nowomiejską pw. św. Jakuba, przedmiejskie kościoły
św. Jerzego i św. Wawrzyńca oraz początkowo również kościół farny św. Janów. Toruń stał się w krótkim
czasie ważnym ośrodkiem protestantyzmu w Polsce. W 1568 r. w mieście zaczęła działać protestancka drukarnia.
W tym samym roku rada miejska powołała do życia protestanckie gimnazjum, które w 1594 r. uzyskało rangę
akademicką. Stało się ono jedną z najlepszych szkół w Polsce, przyciągającą uczniów i kadrę profesorską
z całej Polski oraz z krajów sąsiednich. W Toruniu pojawili się również przedstawiciele innych wyznań
protestanckich, w tym kalwiniści i bracia czescy. Jeszcze w XVI w. katolicy dysponujący poparciem biskupów
chełmińskich i królów przystąpili do odzyskiwania utraconych pozycji (1594 - przekazanie kościoła św.
Janów jezuitom). Różnice religijne między luteranami a katolikami stawały się w mieście powodem licznych
napięć i nieporozumień.
Reformacja dotarła również do miejscowości położonych w sąsiedztwie Torunia. Obok przedstawicieli bardziej
popularnych wyznań (luteranie w toruńskich dobrach ziemskich) w regionie pojawili się również anabaptyści.
Byli nimi przybywający z Niederlandów menonici, którzy osiedli najpierw w dobrach ziemskich Torunia w
okolicach Górska, a następnie - z powodu nietolerancyjnej postawy władz miejskich - przenieśli się na
podmokłe, nadwiślańskie obszary starostwa dybowskiego i zapewne również złotoryjskiego. Osadzano ich
na zasadach tzw. prawa olęderskiego, które zapewniało im prawo dzierżawy ziemi w zamian za wysoki czynsz
z jednoczesnym zachowaniem wolności osobistej, dużych uprawnień samorządowych i swobody wyznaniowej.
W okolicach Torunia do największych skupisk "olędrów" należały miejscowości Mała i Wielka Nieszawka na
kujawskim brzegu Wisły, a także Silno na ziemi dobrzyńskiej.
Na przełomie XVI i XVII w. Toruń przeżywał kolejny w swej historii okres gospodarczej i kulturalnej świetności.
Z inicjatywy światłego burmistrza Henryka Strobanda zrealizowano w mieście szereg korzystnych reform
ustrojowych, przebudowano gotycki ratusz (proj. Anton van Opbergen) oraz wzniesiono nowe budynki publiczne
(odwach straży miejskiej, zbrojownia, bursa gimnazjalna). W I poł. XVII w. w mieście działało ponad 50
cechów rzemieślniczych, których wyroby - zwłaszcza produkcja złotników i piernikarzy - cieszyły się szerokim
uznaniem. Ogólnokrajową rangę uzyskały również toruńskie jarmarki, na których polscy i obcy kupcy handlowali
głównie woskiem, futrami, suknem i wełną. Toruń był w tym czasie również bardzo ważnym ośrodkiem handlu
solą i zbożem. Prosperity miasta wpływała korzystnie na rozwój jego przedmieść oraz terenów położonych
w dalszym sąsiedztwie, na których rozbudowywano folwarki, zakładano browary, młyny i urządzenia przemysłowe
(papiernie, tartaki, folusze). W pobliżu miejsca zajmowanego do 1462 r. przez Nieszawę w połowie XVI
w. zaczęło rozwijać się nowe miasto - Podgórz, korzystający z opieki starostów Dybowskich (prawa miejskie
1611). W gorszej sytuacji znajdowała się pozostająca w rękach biskupich Chełmża, której nawracające pożary
i epidemie nie pozwoliły podnieść się ze zniszczeń i strat zaznanych w czasie wojny trzynastoletniej.
Rozwój Torunia i jego okolic został wyraźnie zahamowany w połowie XVII w. w wyniku wojen Polski ze Szwecją
i będącego ich rezultatem regresu gospodarczego i demograficznego. Zapowiedzią tych negatywnych zjawisk
było pierwsze oblężenie Torunia przez Szwedów, do którego doszło w połowie lutego 1629 r. Atak wrogich
oddziałów gen. Wrangla co prawda odparto, ale całkowitemu spaleniu uległy toruńskie przedmieścia. Świadomość
rosnącego niebezpieczeństwa skłoniła wkrótce potem toruńską radę miejską do zbudowania nowoczesnych,
bastionowych obwarowań. Na czas budowy przypadły dwa istotne wydarzenia w dziejach wyznaniowych Torunia,
jakimi był pogrzeb królewny szwedzkiej Anny Wazówny, siostry Zygmunta III Wazy, w kościele mariackim
w 1636 r. oraz zorganizowane w toruńskim ratuszu w 1645 r. z inicjatywy Władysława IV dysputy religijne
między katolickimi, luterańskimi i kalwińskimi teologami, znane jako Colloquium Charitativum.
Dotkliwy w skutkach dla regionu okazał się kolejny najazd szwedzki z 1655 r., w czasie którego król Karol
Gustaw zajął Toruń, a szwedzkie wojska dokonywały wielu kontrybucji w okolicznych wsiach. Szczególnie
ciężkie okazało się trwające niemal pół roku (VII-XII 1658) oblężenie Torunia przez wojska polskie i
cesarskie, którego skutkiem było ponowne zniszczenie przedmieść toruńskich, a także pobliskiego Podgórza
i zamku dybowskiego. Region pogrążył się w kryzysie, który dodatkowo powiększały masowe epidemie, pogorszenie
warunków klimatycznych a także działania oddziałów rokoszu Lubomirskiego. Pewne ożywienie przyniosły
ostatnie lata XVII w., czego wyrazem były przebudowy i ozdobne barokowe dekoracje niektórych toruńskich
kamienic i budynków publicznych (Kamienica pod Gwiazdą, Pałac Dąmbskich, Kolegium jezuickie), wkrótce
jednak na Toruń i jego okolice spadło kolejne nieszczęście, jakim były działania wojenne czasu wojny
północnej. W 1703 r. po raz trzeci szwedzkie wojska obległy miasto, tym razem pod wodzą króla Karola
XII. W wyniku ciężkiego ostrzału spłonął staromiejski ratusz, zniszczeniu uległa również poważna część
zabudowy miasta oraz - już po zajęciu Torunia przez Szwedów - większość jego wzniesionych w XVII w. fortyfikacji.
Obok ponawianych kontrybucji i rabunków żołnierskich utrapieniem miasta i okolicy stała się epidemia
dżumy, która nawiedziła region w latach 1708-1710.
W wyniszczanym przez kolejne zbrojne konflikty Toruniu nasilały się wewnętrzne napięcia, dodatkowo potęgowane
przez wzrost antyprotestanckich nastrojów w całej Rzeczpospolitej oraz sukcesy katolików w przejmowaniu
dóbr i świątyń zagarniętych w XVI w. przez protestantów. W 1667 r. na mocy decyzji królewskiej odebrano
toruńskim luteranom nowomiejski kościół św. Jakuba, przy którym osadzono siostry benedyktynki. Jedenaście
lat później doszło w Toruniu do dużych rozruchów religijnych skierowanych przeciw katolikom i biskupowi
chełmińskiemu. Zakończył je wyrok nakazujący protestantom zadośćuczynienie w postaci nadbudowania wieży
kościoła katedralnego w Chełmży. Największą skalę miały jednak rozruchy religijne znane jako tumult toruński,
do których doszło w lipcu 1724 r., gdy sprzeczka uczniów protestanckiego gimnazjum z adeptami jezuickiego
kolegium doprowadziła do eskalacji napięcia i napaści toruńskich protestantów na siedzibę jezuitów (16-17
VII 1724). Wydarzenie to obiło się szerokim echem w całej Polsce. Wydany i wyegzekwowany w grudniu 1724
r. surowy wyrok królewskiego sądu skazywał na śmierć grupę toruńskich mieszczan (w tym dwóch burmistrzów)
i ograniczał prawa protestantów w mieście m.in. poprzez odebranie im kościoła NMP. Tak radykalne rozwiązanie
spotkało się z oburzeniem protestanckich środowisk w całej Europie i stało się symbolem polskiej nietolerancji
w XVIII w.
Odbudowę miasta i mikroregionu ze zniszczeń czasu wielkiej wojny północnej utrudniały kolejne konflikty
(wojna o sukcesję polską 1733-1734, wojna siedmioletnia 1756-1763) oraz związane z nimi kontrybucje i
kwaterunki oddziałów wojskowych. Pewne ożywienie w handlu i gospodarce przyniosła połowa XVIII w. Znalazło
ono swój wyraz w nowych budowlach (w Toruniu: kościół św. Krzyża - ob. św. Ducha, pałace rodziny Fengerów
i Meissnerów) oraz w rozwoju nowoczesnych, wczesnokapitalistycznych przedsiębiorstw i zakładów przemysłowych
zlokalizowanych m.in. w Lubiczu, Przysieku i Grębocinie. Na dalszych losach Torunia i okolic zaważyły
uwarunkowania natury politycznej. W 1767 r. do regionu wkroczyły wojska rosyjskie, pod których osłoną
zawiązana została tzw. konfederacja toruńska polskiej szlachty innowierczej. Miasto musiało stawiać czoła
zagrożeniu ze strony konfederatów barskich, których oddział pokonano 13 VII 1769 r. w bitwie pod Zamkiem
Bierzgłowskim.
W czasach zaborów
W 1772 roku na skutek I rozbioru Polski Królestwo Prus zagarnęło niemal całą ziemię chełmińską i zachodnią
część Kujaw. Przy Rzeczpospolitej pozostały tereny położone na lewym brzegu Drwęcy oraz Toruń i Podgórz
ze swoim bezpośrednim sąsiedztwem. Torunianie na dwie dekady zostali skutecznie oddzieleni od swego gospodarczego
zaplecza, a ich miasto na skutek celowej polityki Prus utrudniającej handel zaczęło przeżywać największy
w swej historii kryzys. Dotknął on również okoliczne wsie i miasteczka, przymuszane do płacenia wyższych
obciążeń podatkowych. Ta niekorzystna sytuacja doprowadziła do drastycznego zmniejszenia ludności Torunia
o jedną trzecią i obniżenia jego politycznego znaczenia. W 1793 r. Prusy w ramach II rozbioru zajęły
Toruń i pozostawioną wcześniej Rzeczpospolitej część Kujaw oraz ziemię dobrzyńską. Miastu odebrano dawne
przywileje i zrównano je pod względem ustroju z innymi ośrodkami miejskimi w Prusach. Okres powolnego
rozwoju w ramach monarchii pruskiej zakończyło przejęcie Torunia i okolicy przez wojska napoleońskie
7 XII 1806 r. Omawiany obszar został wcielony do powołanego na mocy traktatu w Tylży (1807) Księstwa
Warszawskiego. Toruń uzyskał rangę miasta municypalnego, a francuskie władze wojskowe zdecydowały o rozbudowaniu
go w twierdzę, którą już w 1809 r. obległy wojska austriackie. W 1812 r. przy okazji koncentracji wojsk
francuskich przed wyprawą na Rosję w mieście i regionie przebywał Napoleon Bonaparte. Rok później Toruń
po ciężkim, trwającym trzy miesiące oblężeniu poprzedzonym całkowitym zniszczeniem przedmieść i położonego
za Wisłą miasteczka Podgórza, został zajęty przez wojska rosyjskie. Duże straty na skutek działań wojennych
i przymusowych dostaw żywności poniosły również okoliczne miejscowości.
Na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. Toruń, Podgórz i Chełmża oraz ich okolice zostały na
powrót włączone do Królestwa Prus i weszły w skład prowincji Prusy Zachodnie jako jej najbardziej wysunięta
na południe część, granicząca na rzekach Drwęcy i Tążynie z należącym do Imperium Rosyjskiego Królestwem
Polskim (tzw. kongresówka). Strategiczne, nadgraniczne położenie Torunia skłoniło władze pruskie do podjęcia
decyzji o przekształceniu miasta w silną twierdzę i podporządkowanie jego rozwoju celom wojskowym. Do
początku lat trzydziestych XIX w. zmodernizowano stare fortyfikacje oraz wzniesiono nowe obiekty forteczne
(m.in. Fort św. Jakuba, arsenały, koszary i umocnienia przyczółku mostowego na lewym brzegu Wisły). Wprowadzone
jednocześnie zakazy i ograniczenia budowlane w pasie okalającym twierdzę spowodowały odsunięcie rozwijających
się przedmieść od centrum Torunia, uniemożliwiły również rozwój większych zakładów przemysłowych. Mimo
to inwestycje prowadzone w mieście ściągały do niego i okolicznych miejscowości (zwłaszcza do podtoruńskiej
wsi Mokre) wielu migrantów. Obok Polaków i Niemców pojawili się wśród nich również napływający głównie
z Wielkopolski przedstawiciele mniejszości żydowskiej, którzy w połowie XIX w. zbudowali w Toruniu przy
ul. Szczytnej swą synagogę. Lata 40-te i 50-te XIX w. stały się też okresem odrodzenia życia społeczno-kulturalnego.
Pod wpływem wydarzeń Wiosny Ludów w 1848 r. zawiązała się toruńska organizacja Ligi Polskiej, pojawiło
się również czasopismo w języku polskim "Biedaczek" wydawane przez Juliana Prejsa w Toruniu i Chełmży.
W 1859 r. w toruńskiej drukarni należącej do Ernesta Lambecka ukazało się pierwsze na ziemiach polskich
wydanie "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Nieco wcześniej, w 1853 r. w Toruniu powołane zostało niemieckie
Towarzystwo Sztuki i Nauki im. Kopernika (Coppernicus-Verein für Kunst und Wissenschaft zu Thorn), zaś
w 1855 r. oddano do użytku nową siedzibę rozwijającego się pomyślnie gimnazjum. W ciągu pierwszej połowy
XIX w. ważne zmiany zaszły również na obszarach wiejskich. Były one związane z przeprowadzonym przez
Królestwo Prus uwłaszczeniem chłopów i reformami administracyjnymi. Poza zasięgiem tych procesów pozostały
jeszcze w tym czasie położone za Drwęcą tereny ziemi dobrzyńskiej, leżące na peryferiach rosyjskiego
imperium.
Rozwój gospodarczy regionu uległ znacznemu zdynamizowaniu w II połowie XIX w. Było to w znacznej mierze
wynikiem włączenia go w system sieci rozbudowywanej sieci kolejowej. W latach 1861-1862 Toruń uzyskał
połączenie z Bydgoszczą i Warszawą, w 1873 r. oddano do użytku linię do Olsztyna, z której budową wiązało
się również wzniesienie nowej przeprawy mostowej w Toruniu, zaś w l. 1881-1882 otwarto linię Toruń-Chełmża-Grudziądz,
przy której powstał duży towarowy dworzec w podtoruńskiej wsi Mokre. Nowe połączenia wpływały pozytywnie
na rozwój handlu i przemysłu zwłaszcza w Toruniu (fabryki pierników G. Weese i R. Thomas), w Mokrem (fabryka
maszyn Born&Schütze, młyny zbożowe Richtera, zakłady spirytusowe) i Chełmży (cukrownia) oraz Lubiczu
(papiernia). Pozytywny wpływ na gospodarkę i demografię wywarła także rozbudowa twierdzy Toruń polegająca
na wzniesieniu w promieniu 3-3,5 km od centrum miasta pierścienia nowoczesnych fortów artyleryjskich
i baterii ze schronami dla piechoty i artylerii (główny etap prac: 1878-1892). Inwestycja ta spowodowała
rozwój branży budowlanej w okolicy, stworzyła również z czasem możliwości dla rozbudowy Torunia na terenach
sąsiadujących bezpośrednio ze starszym, wewnętrznym pasem fortyfikacyjnym, na którym wytyczono nowe obszary
zabudowy - Bydgoskie Przedmieście i przedmieście św. Katarzyny (niem. Wilhelmstadt). W mieście gwałtownie
rosła liczba ludności. Mimo obecności dużego niemieckiego garnizonu i niemieckojęzycznej warstwy urzędniczej,
na skutek procesów migracyjnych systematycznie zwiększał się odsetek ludności polskiej wśród torunian,
na co duży wpływ miało również powiększenie obszaru miasta w 1906 r. o uprzemysłowioną wieś Mokre. Rozwijał
się również handel, a wraz z nim infrastruktura toruńskiego portu rzecznego powiększonego z czasem o
dodatkowy port zimowy i port drzewny. Modernizacja docierała również do majątków ziemskich w okolicach
Torunia i Chełmży, a także w ziemi dobrzyńskiej, w których zakładano nowoczesne mleczarnie, gorzelnie
i młyny.
W parze z rozwojem gospodarczym w II poł. XIX w. szła większa aktywizacja społeczna i kulturalna polskiego
społeczeństwa, które próbowało przeciwstawić się postępującej germanizacji zwłaszcza w czasach Kulturkampfu.
Toruń stał się siedzibą wielu polskich organizacji społeczno-politycznych, gospodarczych i oświatowo-kulturalnych,
wśród których najważniejsze okazały się działające od 1869 r. Towarzystwo Moralnych Interesów oraz założone
w 1875 r. Towarzystwo Naukowe. Od 1867 r. w Toruniu ukazywała się polska "Gazeta Toruńska" prenumerowana
również poza regionem. W działania na rzecz utrzymania polskości zaangażowani byli przede wszystkim przedstawiciele
ziemiaństwa, wśród nich zwłaszcza mieszkające na obszarze regionu rodziny Działowskich z Turzna i Sczanieckich
z Nawry. Polskie towarzystwa o charakterze samopomocowym i oświatowym powstawały również na terenach
wiejskich (np. Bank Ludowy w Siemoniu - 1896), poddanych szczególnej formie nacisku germanizacyjnego
pod postacią działalności pruskiej komisji kolonizacyjnej, która na terenach rozparcelowanych majątków
zakładała nowe kolonie zasiedlane przez rodziny sprowadzane z głębi Niemiec (np. Łubianka, Bierzgłowo,
Biskupice, Lulkowo w gm. Łubianka). Postępująca germanizacja szkolnictwa doprowadziła do szkolnego strajku
w obronie języka polskiego w 1906, w którym wzięli udział uczniowie 27 szkół w Toruniu i ówczesnym powiecie
toruńskim. Swój udział w walce narodowo-wyzwoleńczej mieli również mieszkańcy wsi położonych na ziemi
dobrzyńskiej, m.in. Czernikowa, Mazowsza i Osówki, którzy aktywnie uczestniczyli w toczącym się na ziemiach
Królestwa Polskiego antyrosyjskim powstaniu styczniowym (1863).
Działania zbrojne rozpoczętej w 1914 r. pierwszej wojny światowej, poza krótkim epizodem zajęcia ziemi
dobrzyńskiej przez wojska niemieckie w 1915 r., toczyły się daleko od Torunia i jego okolic. Zakończenie
wojny przegraną Niemiec w 1918 r. nie spowodowało od razu włączenia całego regionu do odrodzonego państwa
polskiego - w pierwszej kolejności znalazły się w nim tylko położone za Drwęcą tereny należące wcześniej
do królestwa kongresowego. Toruń, Chełmża i Podgórz wraz z obszarami stanowiącymi od 1815 r. część Królestwa
Prus pozostały jednak pod administracją niemiecką aż do początku 1920 r., kiedy to na mocy ustaleń traktatu
wersalskiego zostały oddane Polsce.
W czasach II Rzeczpospolitej
W dniu 18 I 1920 r. do Torunia uroczyście wkroczyły polskie wojska armii gen. Józefa Hallera, zaś dwa
dni później przejęły władzę w Chełmży. Okres międzywojenny okazał się czasem dalszego rozwoju Torunia,
który stał się siedzibą władz województwa pomorskiego oraz licznych urzędów, sądów i instytucji o randze
regionalnej a także silnego garnizonu wojskowego z Dowództwem Okręgu Korpusu nr VIII. Ulokowano tu również
Centrum Wyszkolenia Artylerii i pierwszą polską szkołę morską - Szkołę Podchorążych Marynarki Wojennej.
Na skutek odpływu znacznej części ludności niemieckiej oraz napływu ludności polskiej, miasto i okolice
ulegały szybkiej polonizacji. Rozwijał się przemysł rolno-spożywczy oraz chemiczny (Polsko-Belgijskie
Zakłady Chemiczne "Polchem" w Toruniu - 1932). Bujnie rozkwitało również życie kulturalno-artystyczne,
którego przejawem była działalność Konfraterni Artystów (m.in. z udziałem malarza Juliana Fałata), Książnicy
Miejskiej (zał. 1923), Instytutu Bałtyckiego (1925-1937), Teatru Ziemi Pomorskiej i otwartej w 1935 r.
rozgłośni Polskiego Radia. Otwarcie nowego mostu na Wiśle (1934) przyspieszyło włączenie w obszar Torunia
miejscowości położonych na lewym brzegu Wisły, w tym prężnie rozwijającego się od pocz. XIX w. Podgórza.
Na terenie miasta wzniesiono wiele nowych budowli, m.in. gmachy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych,
Dyrekcji Lasów Państwowych, Kasy Chorych, Starostwa Krajowego, a także kościoły na Mokrem i na Bielanach.
Ważnym impulsem dla rozwoju wschodniej części regionu była budowa normalnotorowej linii kolejowej łączącej
Toruń z Lipnem i Sierpcem (1937).
Szczególne piętno na omawianym regionie odcisnęła II wojna światowa. Już 7 IX 1939 r., po zaciętych walkach
o utrzymanie toruńskich mostów i wycofaniu się wojsk Armii Pomorze, Toruń wraz z okolicą został zajęty
bez walki przez wojska niemieckie. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8 X 1939 r. całe przedwojenne województwo
pomorskie (powiększone w 1938 r. m.in. o dawny powiat lipnowski) zostało włączone do Rzeszy w ramach
nowej prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie (niem. Reichsgau Danzig-Westpreussen). Toruń został w nowej rzeczywistości
zdegradowany do rangi stolicy powiatu. W celu założonej pełnej germanizacji tych ziem, władze niemieckie
natychmiast przystąpiły do eksterminacji i ograniczania praw ludności polskiej. Miejscem kaźni mieszkańców
Torunia i powiatu toruńskiego stał się w szczególności Fort VII w Toruniu, w którym przetrzymywano aresztowanych
Polaków, a także podtoruński las Barbarka, w którym członkowie organizacji Selbstschutz rozstrzelali
jesienią 1939 r. ok. 600 osób. Przypadki rozstrzeliwań mniejszych grup miały miejsce również w wielu
innych miejscowościach regionu. Wielu aresztowanych kierowano do obozu koncentracyjnego Stutthof. W pierwszych
miesiącach wojny hitlerowcy wysiedlili ludność żydowską Torunia i okolic, przystąpili także do wywłaszczania
i wypędzania do Generalnego Gubernatorstwa Polaków, na których miejsce sprowadzano osadników niemieckich.
Narzędziem polityki germanizacyjnej było również przymuszanie polskiej ludności do wpisywania się na
niemiecką listę narodowościową oraz wielopłaszczyznowa dyskryminacja. Sprzeciw wobec polityki okupanta
przejawiał się m.in. w działalności konspiracyjnych organizacji, które tworzyły swoje struktury na terenie
miasta i powiatu - należał do nich "Grunwald", Komenda Obrońców Polski, Polska Armia Powstania, Gryf
Pomorski oraz Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa.
Toruń i jego okolice stały się w czasie II wojny światowej miejscem martyrologii również innych narodowości.
W fortach toruńskiej twierdzy na lewym brzegu Wisły, używanych już w 1939 r. do więzienia jeńców polskich,
zorganizowano w 1940 r. obóz jeniecki Stalag XXA, w którym do końca wojny przetrzymywano głównie wziętych
w niewolę żołnierzy brytyjskich i francuskich, zatrudnianych do przymusowej pracy na terenie okolicznych
zakładów przemysłowych i w gospodarstwach rolnych. W 1941 wydzielono odrębny obóz na Glinkach dla jeńców
radzieckich. Z uwagi na skrajne warunki, zmarło w nim ponad 14 tys. więźniów. W 1944 r., w sytuacji zagrożenia
przez nadciągający front radziecki, w regionie utworzono podobozy obozu koncentracyjnego Stutthof (m.in.
w Toruniu, Bocieniu i Chorabiu). Przebywające w nich więźniarki żydowskie zmuszano do produkcji amunicji
i ciężkiej pracy przy budowie umocnień obronnych. Wiele z nich poniosło śmierć z wycieńczenia lub w wyniku
rozstrzeliwań poprzedzających ewakuację Niemców na przełomie 1944 i 1945 r. Przed nadciągającym frontem
uciekła wówczas ze wsi i miast regionu większość ludności niemieckiej.
W czasach PRL
W dniu 1 lutego 1945 r. po krótkich walkach do Torunia wkroczyły oddziały armii radzieckiej. Zabytkowa
substancja miasta niemal w całości ocalała, ale duże straty przyniosła działalność wojsk sowieckich,
które przystąpiły do demontażu i wywożenia do ZSRR urządzeń i maszyn z toruńskich fabryk. Zdarzały się
również przypadki aresztowania grup ludności polskiej z Torunia, Chełmży i powiatu i wysyłania ich do
radzieckich obozów pracy. Wszystkie większe i średnie przedsiębiorstwa oraz majątki ziemskie uległy nacjonalizacji.
Władze krajowe zdecydowały o przeniesieniu stolicy odtworzonego województwa pomorskiego do bardziej uprzemysłowionej
Bydgoszczy, poparły jednak wysunięty oddolnie postulat utworzenia w Toruniu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
(24 VIII 1945), w którego założenie wybitny wkład wnieśli profesorowie przedwojennych uniwersytetów w
Wilnie i Lwowie. Już w 1950 r., głównie dzięki napływowi ludności polskiej wysiedlonej z obszarów przyłączonych
do ZSRR, miasto wróciło do poziomu zaludnienia sprzed wybuchu wojny (80 tys. mieszkańców). Okres stalinizmu
(do 1956 r.) cechował się ograniczeniem działalności akademickiej oraz odbudową i modernizacją przemysłowej
infrastruktury Torunia, którą uzupełniono również o nowe przedsiębiorstwa, m.in. Toruńskie Zakłady Materiałów
Opatrunkowych (1951). Również z biegiem następnych lat miasto rozwijało się na skutek nowych inwestycji
takich jak budowa Zakładów Włókien Sztucznych "Elana" (1964) i Toruńskiej Przędzalni Czesankowej "Merinotex"
(1965). Motywacją do rozbudowy uniwersytetu, a także do poprawienia turystycznej i kulturalnej oferty
Torunia okazały się przygotowania do obchodów rocznicy 500-lecia urodzin Kopernika świętowanej uroczyście
w 1973 r. m.in. w nowo otwartych budynkach campusu UMK na toruńskich Bielanach. Lata siedemdziesiąte
XX w. przyniosły dalszą rozbudowę osiedli mieszkaniowych, w tym nowoczesnej dzielnicy "Rubinkowo" położonej
na wschodnich krańcach miasta. Podobny rozwój, choć na znacznie mniejszą skalę, cechował też w latach
60. i 70. XX w. część obszarów wiejskich powiatu, na których pojawiły się inwestycje związane z rozwojem
sieci Państwowym Gospodarstw Rolnych, budową nowych szkół i budynków użyteczności publicznej. W 1975
r. w wyniku reformy administracyjnej państwa powołano do życia województwo toruńskie i powiat toruński,
których siedzibą został Toruń, liczący w końcu lat 80-tych ok. 200 tys. mieszkańców.
Mimo priorytetowego traktowania przez komunistyczne władze rozbudowy infrastruktury przemysłowej Torunia,
silny ton życiu miasta w okresie powojennym nadawała działalność Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Zaliczany
do najlepszych w kraju, zasłynął on zwłaszcza z badań w zakresie astronomii, matematyki, geografii, fizyki,
historii, literatury oraz z aktywności wybitnych artystów pracujących na Wydziale Sztuk Pięknych. Z toruńskim
uniwersytetem oraz kręgami inteligencji katolickiej związane było lokalne środowisko działaczy społecznych
opozycyjnych wobec komunistycznych władz. Miasto było miejscem dużych studenckich i robotniczych strajków
w latach 1980-1981. W 1983 r. w nieodległym Górsku został uprowadzony a następnie zamordowany przez pracowników
Służby Bezpieczeństwa PRL kapelan "Solidarności", ks. Jerzy Popiełuszko. Proces w sprawie tej zbrodni
odbywał się przed toruńskim sądem.
Czasy najnowsze
Okres transformacji ustrojowej zapoczątkowanej w 1989 r. doprowadził w Toruniu i powiecie do wielu istotnych
przemian, w tym do upadku największych zakładów pracy (Elana, Merinotex, Torpo) oraz likwidacji PGR-ów,
które spowodowały gwałtowny wzrost bezrobocia i społeczno-gospodarczy kryzys. Przedsiębiorstwa, które
utrzymały się na rynku, zdołały jednak z czasem znacznie umocnić swoją pozycję, również w skali międzynarodowej
(Fabryka Cukiernicza "Kopernik", Cereal Partners Poland Toruń-Pacific, TZMO, cukrownia w Chełmży). Toruń
utrzymał rangę wiodącego miasta w regionie, czego wyrazem było umiejscowienie w nim siedziby powołanej
w 1992 r. diecezji toruńskiej oraz władz samorządowych (marszałek i sejmik wojewódzki) utworzonego w
1999 r. województwa kujawsko-pomorskiego. Ważnym aspektem rozwoju miasta stała się turystyka i kultura.
W 1997 r. zespół staromiejski Torunia został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co wpłynęło
na znaczne zwiększenie napływu turystów z całego świata oraz zwiększenie inicjatyw związanych z ochroną
i rewaloryzacją zabytkowego centrum. Miasto stało się miejscem organizacji wielu ważnych festiwali (Bella-Skyway,
Probaltica, Kontakt, Klamra, Tofifest) oraz inwestycji w infrastrukturę kulturalno-oświatową (CKK Jordanki,
Centrum Sztuki Współczesnej, rozbudowa campusu UMK) i sportową (stadion żużlowy - Motoarena, Hala Widowiskowo-Sportowa
Arena Toruń, przystań AZS). W 2011 r. mikroregion uzyskał połączenie z autostradą A1. Dwa lata później
otwarto w Toruniu nowy most drogowy im. Elżbiety Zawackiej, co wpłynęło na przyspieszenie rozwoju lewobrzeżnej
części miasta. Obserwowany w ostatnich latach wielopłaszczyznowy rozwój miasta i jego najbliższego regionu,
następujący z jednoczesnym poszanowaniem dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, wydaje się stawiać Toruń
wśród miast dysponujących współcześnie wysokim potencjałem i znakomitymi perspektywami na przyszłość.
Wykorzystana literatura:
Birecki P. 2010, Gmina Wielka Nieszawka. Szkice z dziejów, Studio Reklamy Mysterion, Wielka Nieszawka-Toruń.
Birecki P. 2014, Gmina Łubianka. Historia i teraźniejszość, Partner Poligrafia, Łubianka.
Biskup M. (red.) 1983, Toruń dawny i dzisiejszy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Biskup M. (red.) 1992-2006, Historia Torunia, t. 1-3, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń.
Błażejewska A. i in., 2009, Dzieje sztuki Torunia, Muzeum Okręgowe, Toruń.
Ciesielska K., Zakrzewski T. 2005, 450 lat toruńskiego Podgórza 1555-2005, Towarzystwo Miłośników
Torunia, Toruń.
Kowalski R. 2004, Gmina Łubianka. Historia i współczesność, Polskie Wydawnictwa Reklamowe, Toruń-Łubianka.
Pawłowski M. 1996, Turzno. Dzieje wsi i zespołu pałacowo-parkowego, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń.
Pawłowski M. 2004, Gmina Łysomice. Od pradziejów do współczesności, Rada i Urząd Gminy Łysomice,
Toruń.
Pawłowski M. 2016, Gmina Obrowo. Historia i teraźniejszość, Rada Gminy Obrowo, Obrowo.
Walczyński A. 2005, Górsk i okolice od prehistorii do połowy XX wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń.
Wojciechowski M. (red.) 1995, Dzieje Chełmży, Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury, Chełmża.
|
