|
Michał Targowski
Dzieje Chełmna i okolic
W monarchii pierwszych Piastów
Przyjmuje się, że ziemia chełmińska należała już w czasach Mieszka I do państwa polskiego. Głównym jej
ośrodkiem było Chełmno, położone wówczas w rejonie obecnej wsi Kałdus, przy wyniesieniu zwanym Górą św.
Wawrzyńca. W miejscu tym przynajmniej od VIII w. funkcjonował ważny ośrodek pogańskiego kultu, przy którym
rozwinął się gród z dużą osadą. W czasach panowania pierwszych Piastów stał się on ośrodkiem władzy monarszej,
produkcji rzemieślniczej i handlu o ponadlokalnym znaczeniu. Chełmno było wówczas siedzibą książęcych
kasztelanów. O jego wybitnej randze w skali całego kraju świadczą m.in. odkryte przez archeologów szczątki
romańskiej bazyliki, której budowę rozpoczęto w I poł. XI w., zapewne z myślą o stworzeniu bazy dla chrystianizacji
i nasilonej na przełomie XII i XIII w. akcji podboju Prus.
Pod panowaniem Zakonu Krzyżackiego
Odwetowe wyprawy Prusów doprowadziły około 1220 r. do zniszczenia i spustoszenia grodu chełmińskiego.
Odbudowany przez polskich książąt we współpracy z biskupem misyjnym Prus Chrystianem, gród chełmiński
został ok. 1225 r. ponownie zajęty i zniszczony przez plemiona pruskie, które opanowały również całą
ziemię chełmińską. Książę Konrad Mazowiecki, szukając sposobu odzyskania utraconych terytoriów, zdecydował
się sprowadzić w ten rejon rycerzy Zakonu Krzyżackiego, którym w 1228 r. nadał terytorium kasztelanii
chełmińskiej. Trzy lata później krzyżacy przystąpili do podboju ziem opanowanych przez Prusów. W 1232
r. to mistrz krajowy Zakonu Herman Balk podjął decyzję o przeniesieniu odbudowywanego grodu chełmińskiego
i rozwijającego się przy nim osiedla w nowe miejsce zlokalizowane na obszarze obecnej wsi Starogród.
Osada ta otrzymała w 1233 r. dokument lokacyjny przyznający jej prawa miejskie oraz rozległe posiadłości
ziemskie położone na nadwiślańskich nizinach rozciągających się aż do okolic Grudziądza. Akt ten, znany
jako przywilej chełmiński, określił podstawy ustrojowe Chełmna (jednocześnie również Torunia), które
stały się następnie wzorcem stosowanym aż do XVIII w. przy lokacji wielu innych miast na ziemiach polskich
i w Prusach (prawo chełmińskie). Proces lokacji Chełmna zakończył się ostatecznie ok. połowy XIII w.
Miasto zostało wówczas po raz kolejny przeniesione na nowe, zajmowane do dzisiaj miejsce na krawędzi
wysoczyzny. Nadano mu przy tym zachowany do dzisiaj, regularny układ z obszernym prostokątnym rynkiem
i ulicami przecinającymi się pod kątem prostym.
W przywileju lokacyjnym Chełmno zostało nazwane stolicą państwa budowanego przez zakon krzyżacki w Prusach.
Rolę tę przestało pełnić już w połowie XIII w., zachowało jednak szczególną rolę jako najstarszy ośrodek
miejski założony przez krzyżaków, będący przy tym siedzibą sądu wyższego prawa chełmińskiego. Początkowo
Chełmno rozwijało się jako ważny ośrodek dalekosiężnego handlu korzystający z przynależności do Hanzy.
Na wiek XIV przypadł okres świetności miasta, którego świadectwem są wzniesione wówczas imponujące budowle
- sześć gotyckich kościołów (w tym trzy powiązane z klasztorami) oraz pas obwarowań, za którym rozwijały
się przedmieścia. Zakon Krzyżacki podjął nawet próbę otwarcia w Chełmnie uniwersytetu, na co otrzymał
w 1386 r. zezwolenie od papieża Urbana VI. Zamiar ten, ponawiany również w kolejnych dziesięcioleciach,
nie został jednak nigdy zrealizowany.
Rozwojowi Chełmna w XIII-XIV w. towarzyszyły ważne procesy zachodzące w jego najbliższym otoczeniu. Na
obszarze dzisiejszego powiatu chełmińskiego rozbudowała się administracja krzyżacka, dla której oparcie
stanowiły zamki wzniesione w Starogrodzie, Lipienku, Unisławiu i Papowie Biskupim. Na podlegających im
terenach Zakon lokował na prawie chełmińskim duże wsie chłopskie z gęstą siecią murowanych kościołów
parafialnych, należących współcześnie do najcenniejszych zabytków architektury gotyckiej regionu (kościoły
gotyckie m.in. w Wabczu, Trzebczu, Lisewie, Papowie). Podobne procesy, choć na mniejszą skalę, zachodziły
również w dobrach wiejskich miasta Chełmna oraz w majątkach nadanych przez krzyżaków rycerstwu.
W epoce polsko-krzyżackich konfliktów
Chełmno już w XV w. utraciło swoją wcześniejszą pozycję. Zdeklasowane w dalekosiężnym handlu przez Toruń
i Gdańsk, wycofało się z członkostwa w Hanzie, nabierając charakteru ośrodka o jedynie regionalnym znaczeniu.
Sytuacja miasta dodatkowo pogarszała się w związku z trudnościami, jakie spadły na państwo zakonne po
wielkiej wojnie 1409-1411 r. i bitwie grunwaldzkiej, w której po stronie krzyżackiej walczyli również
mieszkańcy Chełmna i okolic. Konflikty toczone przez Zakon i Polskę w kolejnych latach doprowadziły do
wielu zniszczeń we wsiach ziemi chełmińskiej. Zła sytuacja gospodarcza sprzęgła się z napięciami politycznymi
wewnątrz państwa zakonnego, które skłoniły mieszczan Chełmna i okoliczne rycerstwo do włączenia się w
działania antykrzyżackiej opozycji. W 1440 r. przedstawiciele miasta znaleźli się wśród grona założycieli
Związku Pruskiego. Odgrywali w nim znaczącą rolę reprezentując go m.in. w sporach toczonych przed sądem
cesarskim oraz w ramach poselstwa wysłanego przez stany pruskie do króla Kazimierza Jagiellończyka w
lutym 1454 r., w momencie wybuchu antykrzyżackiego powstania, które rozpoczęło wojnę trzynastoletnią.
W pierwszym etapie najdłuższego konfliktu między Zakonem a Polską (1454-1466) wojska Związku Pruskiego
zajęły wszystkie krzyżackie twierdze w ziemi chełmińskiej, w tym również zamki w Unisławiu, Papowie,
Lipienku i Starogrodzie. W działaniach wojennych przeciw Zakonowi aktywnie uczestniczyło również Chełmno,
jednak już w 1457 r. zostało ono podstępnie opanowane przez krzyżackiego dowódcę wojsk zaciężnych, Bernarda
Szumborskiego, który zajął także zamek starogrodzki i rozpoczął na związanym z Chełmnem i Starogrodem
obszarze samodzielne, surowe rządy. Nie zakończył ich nawet II pokój toruński, na mocy którego ziemia
chełmińska wraz z innymi częściami Prus (Prusy Królewskie) została przyłączona do Królestwa Polskiego.
Dopiero kilka lat po śmierci Szumborskiego wyniszczone gospodarczo Chełmno i okolice przeszły pod pełną
władzę polskich królów (1479). Zaledwie ćwierć wieku później Aleksander Jagiellończyk nadał miasto wraz
ze starostwami w Starogrodzie i Papowie biskupom chełmińskim. Zdarzenie to przypieczętowało obniżenie
rangi Chełmna, które przestało uczestniczyć w życiu politycznym kraju i prowincji. Jego przedstawiciele
nie brali już udziału nawet w zjazdach sejmiku generalnego Prus Królewskich, który w XVI-XVIII w. obradował
w Chełmnie aż dwudziestokrotnie. Mimo zaistniałych trudności, władze miejskie już w 1472 r. powołały
do życia szkołę prowadzoną na wysokim poziomie przez Braci Wspólnego Życia z holenderskiego Zwolle. Przypuszcza
się, że jej uczniem mógł być astronom Mikołaj Kopernik, związany z Chełmnem również przez osobę swojej
siostry, Barbary, która była mniszką w chełmińskim klasztorze cysterek-benedyktynek.
Czas rozwoju gospodarczego i reformacji
Okresem gospodarczego i kulturalnego ożywienia Chełmna stała się II połowa XVI w. Dobra koniunktura na
produkowane w regionie produkty rolne spowodowała również rozwój chełmińskiego rzemiosła, związanego
jednak głównie z lokalnym rynkiem. Stabilizacja ekonomiczna pozwoliła na przeprowadzenie rozbudowy ratusza
w Chełmnie (1567-1572) i nadanie mu nowego, renesansowego charakteru, a także na wzniesienie lub przebudowę
kamienic mieszczańskich (np. kamienica Cywińskich). W mieście wielu zwolenników, również wśród miejskich
władz, zyskała początkowo reformacja, jednak postawa biskupów chełmińskich i wydawane przez nich edykty
skierowane przeciw protestantom (m.in. 1580 r.) doprowadziły do bezwzględnej dominacji katolicyzmu, co
miało również wpływ na polonizację ludności Chełmna. W tutejszym klasztorze benedyktynek w latach 1578-1637
działała ksieni Magdalena Mortęska, wybitna postać polskiej kontrreformacji znana z przeprowadzonej przez
siebie reformy reguły benedyktyńskiej, która została przyjęta przez większość klasztorów żeńskich na
ziemiach polskich.
Protestantyzm na dłużej przyjął się jedynie na terenach wiejskich obecnego powiatu chełmińskiego, zwłaszcza
w jego nadwiślańskiej części, gdzie w II połowie XVI w. osiedlili się holenderscy anabaptyści - mennonici.
Zamieszkiwali oni m.in. wsie Dorposz Chełmiński, Skurcz i Łunawy Wielkie. Obok nich na terenach zalewowych
w okolicach Chełmna osiedlali się również migrujący z innych stron chłopi wyznania luterańskiego (m.in.
Błoto, Kokocko, Różnowo). Obie grupy określano wspólnym mianem olędrów. Odegrali oni ogromną rolę w kolonizowaniu
i przekształcaniu krajobrazu nadwiślańskich nizin w okolicach Chełmna. Zakładali charakterystyczne dla
tego rodzaju osadnictwa wsie w formie rzędówek bagiennych ze specyficznymi zagrodami jednobudynkowymi
otoczonymi siecią rowów odwadniających.
W dobie wojen szwedzkich i rozbiorów
Wiek XVII okazał się bardzo trudny dla ziemi chełmińskiej i Chełmna, przede wszystkim z uwagi na zniszczenia
i epidemie związane z przebiegiem wojen szwedzkich (1626-1629 i 1655-1660). Miasto i jego fortyfikacje
zostały częściowo zniszczone, zmniejszyła się również liczba mieszkańców, którzy coraz częściej podejmowali
się typowo wiejskich zajęć przyczyniając się do agraryzacji Chełmna i osłabienia jego handlowego i rzemieślniczego
charakteru. Próbą ratowania tej sytuacji była decyzja biskupów o przyznaniu mieszkańcom Chełmna wolności
wyznania. Większe znaczenie dla rozwoju miasta miało jednak osiedlenie się w jego obrębie Szkotów, którzy
w krótkim czasie zasymilowali się z miejscową społecznością. Wielu z nich weszło do grona miejskiej elity
i pełniło w Chełmnie urzędy rajców lub burmistrzów (rodziny Forbes, Czatter, Smith, Gordon). W końcu
XVII w. podniesiono także z upadku chełmińskie gimnazjum, kontynuujące tradycje szkoły prowadzanej wcześniej
przez Braci Wspólnego Życia. Wśród gimnazjalnych nauczycieli, którzy często rekrutowani byli z grona
profesorów Akademii Krakowskiej, wyróżnił się Grzegorz Gorczycki, pamiętany dziś głównie jako czołowy
polski kompozytor epoki baroku. W 1756 r. gimnazjum, nazywane z dumą Akademią Chełmińską, zostało organizacyjnie
podporządkowane Uniwersytetowi Krakowskiemu, stając się jedną z jego kolonii (do 1779 r.).
Bardzo negatywny wpływ na dzieje Chełmna i jego regionu miały czasy I poł. XVIII w. Spowodowane to było
dotkliwymi skutkami działań wojennych i przemarszów wojsk uczestniczących w konfliktach toczonych w ramach
wojny północnej, wojny sukcesyjnej czy nawet wojny siedmioletniej. Osłabione miasto, podobnie jak cała
ziemia chełmińska (bez Torunia) zostało w 1772 r. zajęte przez Prusy w czasie I rozbioru Polski. Oznaczało
to koniec władzy biskupiej nad Chełmnem, ale jednocześnie także kres obowiązywania uprawnień samorządowych
sięgających jeszcze XIII w. Mimo tej niekorzystnej sytuacji miasto przeżyło w końcu XVIII w. okres względnego
rozwoju, który zawdzięczało celowej polityce królów pruskich zmierzających do wzmocnienia tego ośrodka
jako konkurenta Torunia i Gdańska pozostających do 1793 r. w granicach Polski. W Chełmnie otwarto manufakturę
sukna i browar, założono pruską szkołę kadetów, wzniesiono też nowy kościół dla przybywających do miasta
ewangelików. W granicach miasta oraz na nadwiślańskich nizinach osadzano kolonistów. Pewne niepokoje
wywołała w regionie aktywność wojsk insurekcji kościuszkowskiej, które w 1794 r. przeprawiły się przez
Wisłę z zajętych wcześniej Świecia i Bydgoszczy i zajęły na krótko m.in. Unisław i Starogród.
Ośrodek polskości w czasie zaborów
W 1807 r. Chełmno wraz z innymi obszarami ziemi chełmińskiej (z wyłączeniem Grudziądza) stało się na
mocy pokoju w Tylży częścią utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego. Okres ten wpłynął na
polonizację miasta i podniesienie poziomu lokalnej oświaty, zakończył się jednak już po ośmiu latach,
gdy region wrócił do Królestwa Prus zgodnie z ustaleniami Kongresu Wiedeńskiego (1815).
W czasach rządów pruskich w I połowie XIX w. zlikwidowano wszystkie zgromadzenia zakonne w Chełmnie,
z wyjątkiem sprowadzonych do miasta w końcu XVII w. Sióstr Miłosierdzia. Miasto od 1818 r. stało się
siedzibą władz powiatu należącego do rejencji kwidzyńskiej i ulegało stopniowej germanizacji, głównie
na skutek napływu do miasta niemieckiej ludności. Zwiększała się również liczba przybywających do Chełmna
Żydów, którzy w 1842 r. wznieśli tu swoją synagogę. Mimo to miasto pozostało jednym z najważniejszych
ośrodków polskości w Prusach. W czasie Wiosny Ludów w 1848 r. tu właśnie miał swoją siedzibę Tymczasowy
Komitet Narodowy Prus Polskich oraz prowincjonalne organy Ligi Polskiej. W Chełmnie rozwijało się polskie
czasopiśmiennictwo. Wydawano tu od 1848 r. "Szkółkę Narodową" i "Nadwiślanina" (1848-1866), a także inne
pisma propagujące wśród Polaków w regionie idee pracy organicznej i narodowej ("Przyjaciel Ludu", "Piast").
W końcu XIX w. szeroko zasłynęła chełmińska drukarnia Walentego Fiałka (1882-1932) publikująca kalendarze,
śpiewniki, poradniki i popularne książki w języku polskim.
Znacząca rola przypadła chełmińskiemu gimnazjum otwartemu w 1837 r. jako pruskie Królewskie Gimnazjum
Katolickie. Najdłużej w całej prowincji pruskiej, bo aż do lat 70-tych XIX w., utrzymano tu język polski
jako wykładowy (jako dodatkowy przetrwał do 1901 r.), funkcjonowały tu również tajne polskie organizacje
filomackie. Ze szkołą tą związani byli wybitni polscy nauczyciele (Wojciech Łożyński - dyrektor w l.
1844-1882) oraz wychowankowie, wśród których najbardziej zasłynął Ludwik Rydygier (1850-1920), profesor
chirurgii uniwersytetów we Lwowie i Krakowie. W 1879 r. założył on w Chełmnie swoją klinikę, w której
wykonał - jako jeden z pierwszych na świecie - zabieg resekcji żołądka (1881).
Rozwój gospodarczy Chełmna w XIX w. hamowało niekorzystne położenie względem nowych szlaków komunikacyjnych.
Władze pruskie nie zbudowały w tym rejonie przeprawy mostowej przez Wisłę, a główne linie kolejowe zostały
poprowadzone w dużej odległości od miasta. Dopiero w 1883 r. połączono Chełmno z trasą Toruń-Malbork,
zaś w 1902 r. wybudowano linię kolejową do Unisławia - miejscowości przeżywającej gwałtowny rozwój w
związku z działalnością otwartej w 1883 r. cukrowni. Na terenach wiejskich dokonywały się ważne modernizacyjne
przemiany związane z uwłaszczeniem chłopów oraz pojawieniem się nowych osiedli powstających w wyniku
działalności pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. W latach 1901-1914 na obszarze wsi okalających Chełmno,
w promieniu ok. 8 km od miasta, wzniesione zostały forty i schrony piechoty tworzące pruską Twierdzę
Chełmno, która miała strzec dostępu do przeprawy na Wiśle. Umocnienia te nie odegrały żadnej roli w czasie
I wojny światowej, gdyż działania militarne toczyły się z dala od powiatu chełmińskiego.
W odrodzonej Polsce
Na mocy postanowień konferencji wersalskiej Chełmno i okolice zostały włączone do odrodzonej Rzeczpospolitej
dopiero 22 stycznia 1920 r. W imieniu władz polskich przejął je gen. Józef Haller, który w latach 1932-1939
zamieszkiwał w położonym w gminie Stolno Gorzuchowie. W okresie międzywojennym miasto i jego region przeżywały
trudności gospodarcze związane z małym uprzemysłowieniem i rolniczym charakterem powiatu. Chełmno zachowało
jednak swą pozycję jako ważny ośrodek szkolnictwa świeckiego i wojskowego (Korpus Kadetów nr 2) oraz
miejsce stacjonowania silnego garnizonu (66 Kaszubski Pułk Piechoty, 8 Pułk Strzelców Konnych). W 1939
r. w mieście zamieszkiwało ok. 13,5 tys. osób.
Wojenne dramaty
Tragiczna w skutkach dla ludności Chełmna i powiatu okazała się II wojna światowa. Wojska niemieckie
zajęły miasto już 6 września 1939 r. Jesienią tego samego roku członkowie zbrodniczej organizacji Selbstschutz
dokonywali masowych rozstrzelań, w wyniku których zginęło 3-3,5 tys. Polaków. Miejscami kaźni stały się
liczne miejscowości położone na terenie powiatu, m.in. Klamry, Małe Czyste, Płutowo. Prześladowania dotknęły
również ludność żydowską. Jej przedstawicieli rozstrzelano w okolicy miasta lub przesiedlono do Generalnego
Gubernatorstwa, a chełmińską synagogę zburzono na przełomie października i listopada 1939 r.
Region Chełmna znalazł się na terenach wcielonych bezpośrednio do Rzeszy, co spowodowało nasilenie działań
germanizacyjnych realizowanych poprzez przymusowe wysiedlenia, zakaz używania języka polskiego, przymusowe
wpisywanie na Niemiecką Listę Narodowościową, osiedlanie ludności niemieckiej ze wschodniej części Europy.
Na terenie miasta i powiatu działały liczne antyhitlerowskie organizacje konspiracyjne, m.in. Polska
Armia Powstania, Polska Żyje, Grunwald, ZWZ-AK. W ostatnich latach wojny na Wiśle w pobliżu Chełmna zbudowano
prowizoryczny most drewniany. W pierwszych tygodniach 1945 r. w rejon miasta dotarły wojska sowieckie,
które zajęły Chełmno 28 stycznia. Południowe i wschodnie obszary powiatu chełmińskiego stały się w kolejnych
dniach miejscem zaciętych walk z oddziałami niemieckimi próbującymi przebić się na lewy brzeg Wisły.
Działania te nie spowodowały jednak większych zniszczeń w obrębie zabytkowego centrum Chełmna.
W powojennej Polsce
Po 1945 r. na skutek planowego wysiedlenia ludności niemieckiej uległa znacznej zmianie struktura narodowościowa
Chełmna i powiatu chełmińskiego. Miejsce żyjących wcześniej w tym regionie Niemców, w tym również zniemczonych
holenderskich mennonitów, zajęli Polacy repatriowani ze wschodu oraz migrujący z bliżej położonych obszarów.
Wprowadzanie "władzy ludowej" spotkało się na tym obszarze z reakcją ze strony antykomunistycznego podziemia,
w tym lokalnej "Organizacji Niezwyciężonych", którą służby państwowe zlikwidowały w 1945 r.
W okresie PRL w rozwoju Chełmna większą niż kiedykolwiek wcześniej rolę odegrał przemysł, głównie za
sprawą działalności dużych przedsiębiorstw m.in. Zakładu Sprzętu Mechanicznego, Fabryki Akcesoriów Meblarskich
i Chełmińskiej Fabryki Urządzeń Szpitalnych. Wzniesiony w 1963 r. most drogowy na Wiśle ułatwił komunikację
z sąsiednim Świeciem i włączył Chełmno w system głównych ciągów komunikacyjnych kraju. W 1975 r. w związku
z reformą podziału administracyjnego Polski przestał istnieć powiat chełmiński, a jego obszar włączony
został do województwa toruńskiego. Chełmno stało się ośrodkiem przyciągającym ludność z okolicznych miejscowości,
co wpływało na rozwój demograficzny miasta, które w 1980 r. osiągnęło liczbę 20 tys. mieszkańców. W latach
70-tych i 80-tych XX w. na peryferiach Chełmna wzniesiono nowe osiedla mieszkaniowe oraz obiekty przemysłowe,
a także ośrodek rekreacyjno-wypoczynkowy nad Jeziorem Starogrodzkim. Podejmowane społecznie działania
mające na celu stworzenie placówki muzealnej o regionalnym znaczeniu doprowadziły do otwarcia w 1983
r. w ratuszu w Chełmnie Muzeum Ziemi Chełmińskiej. Wydarzenie to było jedną z wielu inicjatyw kulturalnych
związanych z obchodami 750-lecia miasta (1233-1983).
Dzieje najnowsze
W wyniku transformacji ustrojowej po 1989 r. Chełmno i jego okolice przeżywały chwilowy kryzys związany
m.in. z likwidacją funkcjonujących na terenach wiejskich Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz z nagłym
wzrostem bezrobocia będącym rezultatem przekształceń, jakie objęły państwowe i spółdzielcze przedsiębiorstwa.
Miasto i jego okolice pozostały jednak mimo to siedzibami dużych zakładów specjalizujących się zwłaszcza
w przemyśle meblarskim (Adriana w Kijewie Królewskim i Chełmnie, IMS Group i FAM Technika Odlewnicza
w Chełmnie, Stiegelmeyer w Stolnie). Całkowitej likwidacji uległa za to cukrownia w Unisławiu (2006).
W 1999 r. w wyniku reformy administracyjnej przywrócono powiat chełmiński, co wpłynęło na wzrost rangi
Chełmna jako ośrodka administracji samorządowej i państwowej. We współczesnym rozwoju miasta dużą rolę
odgrywają jego historyczno-kulturowe walory, będące magnesem przyciągającym turystów. Chełmińska starówka
od wielu lat jest miejscem ciekawych wydarzeń nawiązujących do przeszłości miasta i regionu lub postaci
patrona zakochanych - św. Walentego, którego relikwie przechowywane są w kościele farnym. Rangę miasta
jako ośrodka o szczególnym znaczeniu ze względu na zachowane w nim obiekty dziedzictwa kulturowego podkreślił
fakt wpisania w 2005 r. chełmińskiej starówki na listę polskich Pomników Historii.
Wykorzystana literatura:
Chełminiak M., Chełmno zabytkami malowane, Bydgoski Dom Wydawniczy Margrafsen, Bydgoszcz 2006.
Chełmno, oprac. Z. H. Nowak, Z. Kozieł, Wydawnictwo UMK, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń
1999. [Atlas historyczny miast polskich, t.1: Prusy Królewskie i Warmia, z. 3]
Chełmno. Przewodnik, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1967.
Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, red. M. Biskup, Towarzystwo
Naukowe w Toruniu, Toruń 1968
Dzieje Chełmna, red. M. Biskup, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Toruń 1987.
Grzeszna-Kozikowska A., Chełmno - miasto zakochanych. Przewodnik, Polskie Wydawnictwa Reklamowe,
Chełmno 2013.
Jasiński T., Pierwsze lokacje miast nad Wisłą. 750 lat Torunia i Chełmna, Toruńskie Towarzystwo
Kultury, Toruń 1980.
Zieliński M. G., Chełmno civitas totius Prussiae metropolis XVI-XVIII w., Wydawnictwo Uniwersytetu
Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007.
|
