|
Armin Mikos v. Rohrscheidt
Zarys dziejów fortyfikacji na Mazurach i geneza Szlaku Fortyfikacji Mazurskich
Podstawą dla istnienia szlaku turystycznego i jego rdzeniem jako produktu turystycznego lub systemu eksploatacji są zasoby, których wykorzystanie spełnia określone potrzeby turysty i jest dla niego na tyle atrakcyjne, że może przyciągnąć go w przestrzeń szlaku jako obszar, gdzie, zaspokajając swoje potrzeby, wykorzysta usługi turystyczne. W przypadku kulturowego szlaku tematycznego tymi walorami są zasoby antropogeniczne lub mieszane (kulturowo-przyrodnicze) wyraźnie określonego rodzaju, których cechy wspólne tworzą profil tego systemu. Szlak Fortyfikacji Mazurskich jest profilowany na obiekty ufortyfikowane rożnych epok oraz rozmaitego pochodzenia.
1. Etapy powstawania i rola fortyfikacji mazurskich.
Najstarszymi atrakcjami badanego systemu są aktualnie zamki średniowieczne w Reszlu i Kętrzynie, kościół obronny w tym ostatnim mieście, a także mocno przebudowane (włącznie z kompletną niemal utratą pierwotnych cech obiektu obronnego) dawne zamki w Węgorzewie, Rynie i Giżycku. Tym samym wiek XIV, jako okres powstania najstarszych walorów Szlaku, należy uznać za początek procesu tworzenia jego zasobów, a państwo Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (krzyżackie) i organizację kościelną działającą na jego terytorium (biskupstwo warmińskie) - jako ich inicjatorów i twórców.
Kolejna grupa walorów Szlaku powstała we wschodniej części Królestwa Prus. Ich najstarszym przedstawicielem są mało dziś czytelne rumowiska na Wyspie Czarci Ostrów na Jeziorze Śniardwy, gdzie ufortyfikowane wojskowe magazyny wraz z koszarami (tzw. Fort Lyck) wzniesiono już w latach 80-tych XVIII wieku. Najwybitniejszym i najlepiej zachowanym dziełem obronnym jest fort zaporowy w Giżycku – tzw. Twierdza Boyen, powstała w latach 1844-56 dla zaryglowania strategicznego przesmyku miedzy jeziorami na drodze ewentualnej ofensywy rosyjskiej, a następnie w kolejnych rzutach modernizowana. Twierdza spełniła znakomicie swoje zadania w czasie krwawych walk o Prusy Wschodnie w sierpniu i wrześniu 1914 roku, a podczas kolejnej wojny była m.in. siedzibą części komórek OKH (dowództwa Wojsk Lądowych) oraz wschodniego oddziału niemieckiego wywiadu „Fremde Heere Ost”.
Na przełomie wieków XIX i XX dla obrony Prus Wschodnich, najbardziej wysuniętej części Cesarstwa Niemieckiego, powstała gęsta sieć fortyfikacji i umocnień polowych, tzw. Pozycja Jezior Mazurskich. Rozciągała się ona na linii północ-południe między Węgorzewem a Piszem i Rucianem-Nidą, przez okolice Giżycka (w tym Kruklanki) i blokowała przejście ze wschodu na zachód przez strefę Wielkich Jezior Mazurskich. Linia obejmowała kilka głównych tzw. węzłów obrony: Grupę Kula na południe od Giżycka, Grupę Szymonka koło Rynu, Grupę Zielony Gaj, Grupę Mikołajki, Grupę Guzianka oraz Grupę Ruciane – Nida, które wybudowano w latach 1899-1900. Jej przedłużeniem w kierunku południowo-zachodnim była tzw. Szczycieńska Pozycja Leśna, a w kierunku północnym: Pozycja (rzeki) Węgorapy - obydwie poza dzisiejszą przestrzenią Szlaku. Także niektóre z umocnień Pozycji Jezior Mazurskich (jak te w Guziance) pełniły funkcje militarne w pierwszym okresie Wielkiej Wojny.
Krótko przed spodziewanym wybuchem tego konfliktu na przełomie lat 1913 i 1914 w bezpośrednim otoczeniu głównego i strategicznego obiektu militarnego regionu - Twierdzy Boyen - na tak zwanej Wyspie Giżyckiej wybudowano kilkanaście umocnień. Po oblężeniu twierdzy w roku 1914 przystąpiono do rozbudowy umocnień polowych wokół niej o kolejne około 70 obiektów (co miało miejsce do lutego 1915 roku). Natomiast począwszy od wiosny 1915 roku wznoszono nową sieć fortyfikacji o znacznie większym zasięgu: Giżycką Pozycję Polową (50 punktów oporu z ponad 250 umocnieniami). Jej elementami były między innymi schrony w Przykopie i Miechach, Punkt Oporu Lisi Ogon w gminie Ryn, ruiny zespołów umocnień w okolicy Cierzpięt, w Wężewie i Okartowie w okolicach Orzysza oraz unikatowy ze względu na pierwotne maskowanie i znakomity stopień zachowania schron w Martianach. Ostatecznie – w wyniku przebiegu walk na froncie wschodnim Wielkiej Wojny, fortyfikacje te nie zostały wykorzystane w działaniach bojowych i zdemobilizowano je w roku 1917. Zniwelowano przy tym większość umocnień ziemnych, pozostawiając jednak obiekty betonowe.
W okresie międzywojennym (w latach 20-tych i 30-tych XX wieku) fortyfikacje w dzisiejszej przestrzeni Szlaku – leżące wówczas na pograniczu niemiecko-polskim - były nadal rozbudowywane. Wówczas to powstało wiele nowocześniejszych schronów m.in. w ramach Rejonu Ufortyfikowanego Giżycko (Befestingungen bei Lötzen), Mazurskiej Pozycji Granicznej (z fortyfikacjami w Przesławkach w pobliżu Żytkiejm oraz w Jeżach (Jeże Wschód), a w ostatnich latach tego okresu: pierwsze fortyfikacje tzw. Pozycji Piskiej na skraju miasta Pisz (Johannisstellung) i Pozycji Pisy (Galindestellung) wzdłuż tej rzeki między Piszem a Jeżami i w okolicy tej wsi (grupa Jeże Zachód). Okres 1939-41 zawiera ciekawy epizod w procesach budowy mazurskich fortyfikacji. Powstało wówczas kilka tzw. „bunkrów propagandowych” budowanych bez szczególnego ukrywania tego faktu po to, by upewnić potencjalnego następnego przeciwnika – ZSRS - o rzekomo defensywnych zamiarach planującej już przecież uderzenie na Wschód III Rzeszy. Jedną z takich budowli jest okazały i niezbyt dokładnie ukryty schron na przedmieściach Pisza.
Głównymi walorami Szlaku pochodzącymi z okresu II wojny światowej są niemieckie ufortyfikowane kwatery polowe dowództw i dygnitarzy, budowane zasadniczo w obszarze między Kętrzynem a Węgorzewem (oraz w Gołdapi) od końca 1940 roku i pełniące swoje funkcje militarne między czerwcem 1941 roku a listopadem 1944 roku. Najważniejszą z nich jest tzw. Wilczy Szaniec w Gierłoży, czyli kompleks dowodzenia Adolfa Hitlera jako naczelnego dowódcy sił zbrojnych III Rzeszy i miejsce upamiętnione nieudanym zamachem na niego z 20 lipca 1944 roku. Innymi stanowiącymi dziś ważne walory analizowanego Szlaku są kompleksy w Mamerkach (kwatera Mauerwald) oraz w Pozezdrzu (kwatera Hochwald), natomiast gorzej zachowana i trudniej dostępna jest kwatera w pobliżu Radziejów.
Najmłodszymi umocnieniami są schrony wzniesione dla wzmocnienia starych pozycji i węzłów warownych oraz przepraw, a pochodzące z późnego okresu ostatniej wojny, między innymi ustawione w roku 1944 dla obrony wiaduktu kolejowego schrony, tzw. „garnki Kocha” w okolicy Kruklanek oraz młodsze umocnienia wokół Pisza, budowane niemal do końca roku 1944.
Podsumowując, Szlak Fortyfikacji Mazurskich obejmuje fortyfikacje położone na terytorium sześciu powiatów (giżyckiego, kętrzyńskiego, piskiego, węgorzewskiego, mrągowskiego i gołdapskiego), zbudowane między wiekiem XIV (miejskie zamki średniowieczne) i okresem II wojny światowej (rozsypane w terenie schrony polowe).
2. Geneza Szlaku Fortyfikacji Mazurskich
Pierwsze propozycje utworzenia Szlaku Fortyfikacji Mazurskich jako tematycznego systemu eksploatacji turystycznej pojawiły się w roku 2006. Wówczas to Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego zaprosił samorządy szczebla powiatowego do składania propozycji, które zostaną włączone do przygotowywanego projektu partnerskiego pn. „Znakowanie turystyczne regionu Warmii i Mazur” i uzyskają logistyczne oraz inwestycyjne wsparcie samorządu wojewódzkiego. Dla wschodniej części województwa przyjęto wstępnie propozycję złożoną przez reprezentanta powiatu giżyckiego, której autorem był p. Robert Kempa. Była ona oparta o materialne zasoby dziedzictwa w postaci fortyfikacji różnych epok, licznie występujących w kilku powiatach tej części regionu. Propozycję, zmodyfikowaną i rozszerzoną w wyniku konsultacji, przedstawiono Konwentowi Starostów, na którym uzyskano zapewnienie Starostów o przystąpieniu wszystkich jednostek powiatowych (ziemskich) do realizacji projektu partnerskiego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007-2013, którego Liderem miało być Województwo Warmińsko-Mazurskie. Rekomendowana wówczas przestrzeń Szlaku, określona lokalizacją jego obiektów, obejmowała tereny powiatów: giżyckiego, piskiego, kętrzyńskiego, mrągowskiego (jedna gmina), węgorzewskiego oraz gołdapskiego. Jeszcze w tym samym roku na zlecenie Departamentu Turystyki UMWWM przygotowano studium wykonalności, a Oddziałowi Wielkich Jezior Mazurskich Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego powierzono ostateczne opracowanie listy atrakcji tematycznych dla tworzonego Szlaku (wraz ze wskazaniami dotyczącymi lokalizacji ich oznaczeń), opracowanie optymalnego przebiegu trasy Szlaku oraz krajoznawcze opisy jego walorów. Rezultaty tych prac zostały przedłożone w roku 2008. W roku 2009 rozpoczęło się znakowanie Szlaku, finansowane przez Samorządy Powiatowe oraz Urząd Marszałkowski. W pierwszej kolejności przygotowane i ustawione zostały wielkogabarytowe turystyczne tablice informacyjne (tablice-mapy), służące orientacji turystów w miejscowościach z obiektami Szlaku. W przestrzeni Szlaku Fortyfikacji Mazurskich ustawiono w sumie 27 takich tablic, które zawierają schemat całego Szlaku, opis jego walorów i innych atrakcji w danej miejscowości i jej okolicy (w językach polskim, angielskim niemieckim i rosyjskim) oraz zdjęcia wybranych obiektów z okolicy.
Ilość znaków oraz orientacyjne miejsca dla ustawiania tablic przy drogach krajowych, wojewódzkich i powiatowych określiły samorządy powiatowe. Po uzyskaniu rekomendującego opisu krajoznawczego a także po uzyskaniu zgód poszczególnych Zarządców Dróg przystąpiono do oznakowania Szlaku tablicami drogowymi typu E-22 na wszystkich ciągach komunikacyjnych o randze powiatowej, wojewódzkiej i krajowej. Znakowanie poszczególnych atrakcji trwało do końca roku 2012. Ostatecznie – w wyniku braku działań uzupełniających ze strony gmin - znaki te do chwili obecnej nie zostały ustawione na terenach miejskich i przy gminnych odcinkach dróg publicznych.
Równolegle do znakowania dróg turystycznymi tablicami E-22, prowadzone były działania promocyjne tworzonego systemu, obejmujące m.in. publikację przewodnikową pt. „Szlak Fortyfikacji Mazurskich” finansowaną ze środków Unii Europejskiej. Publikacja ta, wydana po raz pierwszy w roku 2012, zawiera opisy jego ważniejszych walorów oraz wymienia większość pozostałych, a także identyfikuje trasy Szlaku, czyli te odcinki dróg samochodowych między miejscowościami, w których (lub w pobliżu których) zlokalizowane są jego obiekty, które były przedmiotem wyżej opisanego oznakowania. Publikację przyjęto również przy niniejszym badaniu (obok ankiety Koordynatora [AS]) jako jedno z narzędzi identyfikacyjnych obiektów i trasy Szlaku [inf.S]. W ten sposób trasami Szlaku stały się wybrane drogi krajowe, wojewódzkie lub powiatowe łączące miejscowości na liniach Reszel – Kętrzyn, Kętrzyn - Gierłoż – Mamerki – Węgorzewo, Węgorzewo – Pozezdrze – Giżycko, Kruklanki - Gołdap – Stańczyki – Wydminy, Giżycko – Orzysz – Pisz – Jeże, oraz Ruciane-Nida – Mikołajki – Ryn - Kętrzyn. Aktualnie główna pętla Szlaku o długości 286 kilometrów prowadzi z Reszla przez Świętą Lipkę, Kętrzyn, Gierłoż, Mamerki, Węgorzewo, Pozedrze, Giżycko, Orzysz, Pisz, Ruciane-Nidę, Mikołajki i Ryn z powrotem do Kętrzyna. Natomiast boczne odnogi trasy prowadzą z Pozedrza alternatywną trasą przez Kruklanki do Jeży koło Pisza (w sumie 65 km) oraz z Kruklanek przez Gołdap i Stańczyki do Żytkiejm na wschodniej granicy województwa (87 km).
3. Charakterystyka dziedzictwa kulturowego Szlaku.
Unikatowość analizowanego systemu tworzy w pierwszym rzędzie obecność w grupie jego formalnych obiektów polowych kwater dowódczych z okresu II wojny światowej, które w całości tworzą największy historyczny kompleks dowodzenia w skali kontynentu i odegrały znaczącą rolą w historii ostatniego wielkiego konfliktu wojennego w Europie. Drugim interesującym aspektem dziedzictwa jest bogaty, jakkolwiek nie kompletny, przegląd form terenowych fortyfikacji jednolitego pochodzenia (w tym wypadku – niemieckiego) z okresu około pół wieku, w tym dwóch wojen światowych. Szlak prezentuje dzięki temu obraz XX-wiecznej wojskowej myśli inżynierskiej i technicznej oraz pomysłowości rozwiązań służących skutecznemu osiąganiu celów obronnych przy zmieniających się realiach pola walki i rodzajach broni. Trzecim aspektem dziedzictwa zagospodarowanego w ramach Szlaku Fortyfikacji Mazurskich, aktualnie niekompletnym, ale możliwym do rozwinięcia w ramach reorganizacji systemu jest przegląd historycznych form fortyfikowania stosowanych w jednym regionie na przestrzeni wieków: od połowy wieku XIV do połowy wieku XX. Wszystko to wspólnie czyni analizowany Szlak potencjalnie interesującym systemem eksploatacji i interpretacji dziedzictwa militarnego.
Literatura:
Biskup K., 1997, Fortyfikacje dziewiętnasto- i dwudziestowieczne na obszarze dawnych Prus
Wschodnich, Studia Angerburgica, Tom 2, Węgorzewo, s. 17-43
Kempa R. (red.), 2015, Dziedzictwo Wielkiej Wojny w krajobrazie Powiatu Giżyckiego, Towarzystwo Miłośników Twierdzy Boyen, Giżycko
Różewicz W., 2006, Fortyfikacje Nowożytne Prus Wschodnich, Wyd. Biuro Odkryć, Łódź – monografia poświęcona tematyce zgodnej z profilem Szlaku.
Szlak Fortyfikacji Mazurskich, 2016 (Wydanie II), opr. K. Bzowski, Wydał: Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego – przewodnik po Szlaku
Szymańska M., Szymański J., 2004, Kwatery główne Hitlera oraz niemieckie stanowiska dowodzenia w
Polsce, Imax-ODK, Łódź
Żywiczyński A., 2014, Zabytki fortyfikacji stałych i techniki kolejowej jako element krajobrazu kulturowego Krainy Wielkich Jezior Mazurskich – powstanie, zmiany, zniszczenia i wtórne
zagospodarowanie, "Archeologica Hereditas" Nr 3, s. 117-137
|
